Fan Noli, znany także jako Theofan (Fan) Stilian Noli, należy do najwybitniejszych postaci w dziejach narodu albańskiego i historii tamtejszego prawosławia. Był on nie tylko duchownym, lecz działaczem niepodległościowym i politykiem, a także poetą, tłumaczem, dziennikarzem i kompozytorem.

Urodził się w 1882 roku w miejscowości Ibrik-Tepesë we wschodniej Tracji, znajdującej się dzisiaj na terytorium Turcji, w rodzinie albańskiej. Jego ojciec był diakonem w cerkwi i to on rozbudził w nim miłość do muzyki i prawosławnej bizantyjskiej tradycji. Ukończył grecką szkołę elementarną i greckie gimnazjum Edirne. Pracował jako nauczyciel języka greckiego w Egipcie i tam poprzez kupców albańskich nawiązał kontakty z przedstawicielami albańskiego ruchu narodowego, którzy zachęcili go do emigracji do Ameryki, gdzie mógłby lepiej wykorzystać swoje liczne talenty. Tam też zrodziło się w nim postanowienie, by zostać prawosławnym kapłanem.

Kościół prawosławny w Albanii do 1767 roku podlegał arcybiskupstwu w Ochrydzie (dzisiejsza Macedonia), a po jego likwidacji bezpośrednio zwierzchnictwu Konstantynopola.

Walka o albańską cerkiew

Do Nowego Świata Fan Noli przybył w 1906 roku i w rejonie Bostonu rozpoczął organizowanie społeczności albańskiej, w przeważającej części niepiśmiennej. Był redaktorem jednego z pierwszych czasopism albańskiego ruchu narodowego „Kombi” („Naród”).

To tam w środowisku amerykańskiej diaspory dokonała się sprawa separacji albańskich wyznawców prawosławia. W 1907 roku w Hudson (Massachusetts) zmarł młody Albańczyk i miejscowy grecki kapłan odmówił wypełnienia liturgicznego obrządku, twierdząc, że zmarły był „albańskim nacjonalistą” i powinien być wyklęty ze wspólnoty wiernych.

W tej sytuacji zgromadzenie Albańczyków z całej Nowej Anglii postanowiło powołać do życia Albański Autokefaliczny Kościół prawosławny w Ameryce. Za aprobatą rosyjskiego biskupa Nowego Yorku, Platona, 8 marca 1908 roku powstał kościół narodowy, na czele którego stanął 26-letni Fan Noli, wyświęcony krótko wcześniej na pierwszego jego biskupa.

Animator życia narodowego

W latach 1909–1911 Fan Noli był redaktorem dziennika „Dielli” („Słońce”), organu albańskiej społeczności w Bostonie.

W listopadzie 1912 roku Albania na mocy porozumienia wielkich mocarstw zachodnich uzyskała niezależność, a trzydziestoletni Fan Noli ukończył studia na Uniwersytecie Harvarda. W 1913 roku przybył do Albanii po raz pierwszy i w obecności księcia Wilhelma zu Wied, władcy Albanii, odprawił mszę w języku albańskim.

Z powodu nadciągającej wojny wyjechał na krótko do Wiednia, a w maju 1915 roku powrócił do Stanów Zjednoczonych.

Dyplomata i polityk

Jako niekwestionowany w społeczności albańskiej lider religijny i polityczny, utalentowany mówca i komentator, został wybrany na przewodniczącego albańskiego przedstawicielstwa w Lidze Narodów w Genewie, na forum której wielokrotnie występował, broniąc interesów albańskich. Przyjęcie Albanii do Ligi Narodów pod koniec 1920 roku słusznie uważane jest za największe osiągnięcie polityczne Fan Noli. Członkostwo w Lidze po raz pierwszy dało Albanii uznanie na całym świecie i miało większe znaczenie niż deklaracja niepodległości z 1912 roku.

W Albanii przebywał w latach 1920–1921 roku jako przedstawiciel diaspory amerykańskiej w parlamencie albańskim. W 1922 roku został mianowany ministrem spraw zagranicznych w rządzie Xhafera bej Ypi, ale już kilka miesięcy później zrezygnował z tej funkcji.

Dialog między Kościołami katolickim i prawosławnym toczy się również na szczeblu lokalnym, na zdjęciu abp. Henryk Hoser i prawosławny metropolita warszawski Sawa
| Fot: Artur Stelmasiak

Mazllum Saneja

Artykuł ukazał się w numerze 01/2010.