Instytut Wydawniczy Pax został powołany do życia 25 maja 1949 roku. Pierwszą książką, jaka ukazała się nakładem naszej oficyny, było Pismo Święte Nowego Testamentu w tłumaczeniu ks. Eugeniusza Dąbrowskiego, które wraz z późniejszą edycją w tłumaczeniu ks. Seweryna Kowalskiego miało ponad trzydzieści wydań w łącznym nakładzie przekraczającym dwa miliony egzemplarzy. Rezygnując z omawiania poszczególnych dziedzin, jak też omawiania historii Instytutu, trudno nie wymienić kilku zasadniczych etapów w jego dziejach, wiążących się ściśle z dziejami Polski i Kościoła. 

Pierwszym przełomem w dziejach Instytutu, kończącym najgorszy okres stalinizmu, był rok 1957. Wprawdzie problematyka Armii Krajowej nadal stanowiła tabu, to pojawiły się w Instytucie pierwsze pozycje poświęcone Powstaniu Warszawskiemu. Sensacją na rynku wydawniczym było wydanie książki Adama Borkiewicza pt. „Powstanie Warszawskie”.  Zaczęły się także ukazywać książki pisarzy emigracyjnych, którzy wracali, bądź zamierzali powrócić do kraju : Zofia Kossak, Maria Kuncewiczowa, Teodor Parnicki, Melchior Wańkowicz, Stanisław Cat Mackiewicz. Wydawaliśmy również pozycje Brandstaettera, Dobraczyńskiego i Gołubiewa. Kolejne książki to dzieła najwybitniejszych twórców literatury, zwłaszcza powieści katolickiej : Bernanosa, Grahama i Juliena Greenów, Marshalla, Mauriaca, Chestertona, Undset.

Ważną cezurę w historii Instytutu stanowi Sobór Watykański II (1962-1965), który dokonując zasadniczych przemian w duchowym i intelektualnym życiu Ludu Bożego, przyczynił się do niezwykłego ożywienia działalności wydawniczej w całym chrześcijańskim świecie, a w Instytucie zaowocował dziełami popularyzującymi te przemiany. Wydawane były dzieła klasyków myśli i duchowości chrześcijańskiej, Ojców Kościoła, książki najwybitniejszych teologów, filozofów, historyków Kościoła, biblistów, antropologów, socjologów, pedagogów. Wielu z nich to ojcowie Soboru Watykańskiego II, a później popularyzatorzy jego idei: Chenu, Congar, Rahner, Ratzinger. Odegrały one ważną rolę w polskim katolicyzmie tamtych czasów. W uzasadnieniu do przyznanej Instytutowi w 2002 roku Nagrody im. Włodzimierza Pietrzaka czytamy: „Gdyby wówczas nie było w Polsce książek ze znakiem firmowym Instytutu Wydawniczego Pax, polski katolicyzm drugiej połowy XX wieku byłby uboższy intelektualnie i mniej odporny na zagrożenia z zewnątrz”.

Ostatni okres wiąże się z rokiem 1980 i stopniowym – zahamowanym na pewien czas przez wprowadzenie stanu wojennego – poszerzeniem swobód, owocującym wydawaniem książek wartościowych, a dotychczas zakazanych.

Wśród działów produkcji wydawniczej Instytutu – literatura filozoficzna, teologiczna i religijna, literatura piękna, historia – najwięcej miejsca zajmował dział pierwszy. Szczególnie kilka serii zapewniło Instytutowi trwale miejsce w polskiej nauce i kulturze. Należy do nich zaliczyć serię dzieł Ojców Kościoła, obejmującą również starochrześcijańskich historyków Kościoła, wiele opracowań popularyzujących biblistykę i archeologię biblijną, dzieła poświęcone historii Kościoła, klasykom duchowości chrześcijańskiej, religiom świata. Dział literatury filozoficznej stawiał sobie za cel prezentację głównych nurtów klasycznej i współczesnej myśli chrześcijańskiej, a więc obok dzieł reprezentujących różne ujęcia tomizmu ukazywały się także prace zwolenników augustynizmu, egzystencjalizmu chrześcijańskiego, personalizmu, teilhardyzmu,  czy fenomenologii.  Instytut wydaje też po raz pierwszy w Polsce podstawowe dzieła z zakresu psychologii humanistycznej.

Niezwykle ważną rolę w procesie umacniania wiary i szerzenia zasad moralności chrześcijańskie zajmują książki z dziedziny wychowania religijnego, rodziny, życia małżeńskiego, obrony życia poczętego, naturalnych metod planowania rodziny, kształtowania osobowości oraz tzw. Seria biograficzna, ukazująca wzorce chrześcijańskiej osobowości – sylwetki świętych i wielkich postaci Kościoła.

Szczególne miejsce w dorobku Instytutu zajmuje dokumentacja nauczania Jana Pawła II, przede wszystkim nauczania w trakcie podróży apostolskich. W serii obejmującej to nauczanie : „Jan Paweł II – pierwszy Polak na Stolicy Piotrowej” ukazało się  kilkadziesiąt obszernych tomów.  Jesteśmy jedynym wydawnictwem w Polsce i w Europie, które udokumentowało wszystkie pielgrzymki Jana Pawła II.

Osobny wielki temat w dorobku edytorskim Instytutu Wydawniczego Pax to historia najnowsza, a zwłaszcza dzieje patriotycznego czynu zbrojnego Armii Krajowej. Takie monografie jak „Wachlarz”, „Jodla”, „Parasol”, „Dni Powstania”, „Cichociemni”, wydawane w dziesiątkach tysięcy egzemplarzy, rozsławiły czyn zbrojny opisywanych formacji i ugrupowań, a Instytutowi zapewniły palmę pierwszeństwa wśród innych wydawnictw.

Do serii liczących się w kulturze polskiej należą także: seria „Z zegarem”, poświęcona dawnej memuarystyce, seria pamiętników dyplomatów, książki poświęcone Ziemiom Zachodnim i Północnym, książki z dziejów Kościoła w Polsce, dokumentujące jego walkę o polskość i wiarę.

Na szczególną uwagę zasługują monumentalne monografie historycznoliterackie : „Kolędy polskie”, „Polskie pieśni pasyjne”, „Polskie pieśni wielkanocne”. Ta ostatnia zdobyła Nagrodę Wydawców Katolickich Feniks 2002 w kategorii nauk kościelnych. Lista nagród, jakie otrzymał Instytut jest bardzo długa. Wśród nich jest Nagroda Główna IV Targów Wydawców Katolickich – Puchar Prymasa Polski kard. Józefa Glempa za liczącą kilkadziesiąt pozycji serię poetycką „Z listkiem”. Książki wydawane w ostatnich latach koncentrują się wokół ponad dziesięciu serii wydawniczych adresowanych do różnych grup odbiorców. Wśród najbardziej znanych wymienić należy: serię „Wychowanie bez porażek”, zapoczątkowaną książką Thomasa Gordona, znanego psychologa amerykańskiego, pod takim samym tytułem oraz serię „Z Feniksem”, zawierającą najbardziej wartościowe powieści wyrosłe z szeroko rozumianej inspiracji chrześcijańskiej.

Należy przypomnieć czterotomowe dzieło Mariana Romaniuka „Życie, twórczość i posługa Prymasa Tysiąclecia”, które było wykorzystane w procesie beatyfikacyjnym Prymasa Wyszyńskiego oraz jedenastotomową historię filozofii Fredericka Coplestona, której ostatni tom ukazał się w 2009 roku.

Krzysztof Przestrzelski

/md