Arcybiskup Jan Łaski prymas Polski, wcześniej kanclerz wielki koronny dobrze zasłużył się Kościołowi i państwu. Dał się poznać jako dobry organizator diecezji, pomnażający majątek arcybiskupi, mecenas sztuki . W Gnieźnie wybudował kaplicę św. Stanisława i rozpoczął budowę zamku arcybiskupów, w rodzinnym Łasku ufundował i uposażył kolegiatę

Urodził się w średnioszlacheckiej rodzinie. Nie była ona ani zamożna, ani wpływa, nie mógł więc liczyć na wsparcie i protekcję krewnych. Nie odbył też studiów uniwersyteckich – wszystkiego musiał się nauczyć w praktyce, zdobyć ciężką i wytrwałą pracą. Mimo to osiągnął najwyższe godności państwowe i kościelne, a w historii Polski zasłużył się jako autor urzędowego zbioru praw Królestwa Polskiego – pierwszego polskiego kodeksu.

Jan Łaski, bo o nim mowa, przyszedł na świat najprawdopodobniej w marcu 1456 roku w miejscowości Łask (położonej 35 kilometrów od Łodzi). Ojcem jego był Andrzej z Łasku herbu Korab, a matką nieznana z imienia Skocka herbu Nowina lub Barbara z Rembieszowa (badacze nie są w tej kwestii zgodni). O jego dzieciństwie i latach młodzieńczych wiemy niewiele. W wieku siedmiu lat otrzymał z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana Gruszczyńskiego sakrament bierzmowania i niższe święcenia. Nauki natomiast pobierał u Andrzeja Góry z Mikołajewic, później profesora Akademii Krakowskiej, kanonika krakowskiego i archidiakona kurzelowskiego. Brak  jednak śladów, aby studiował na uniwersytecie w Krakowie czy w innej zagranicznej szkole – nie ma dowodów na immatrykulację, ponadto Łaski nigdy nie posługiwał się tytułem magistra czy choćby bakałarza. Ścieżka jego kariery była inna i opierała się na wykształceniu praktycznym, przeciwstawnym do uniwersyteckiego – teoretycznego, scholastycznego.

W wieku 18 lat Jan Łaski został notariuszem konsystorza poznańskiego, rozpoczynając tym samym praktykę kancelaryjną (w początkach XVI w. jedynie ok. 29% znanych w Polsce notariuszy studiowało na Uniwersytecie Krakowskim; możliwe, że taką ścieżkę kariery Łaski wybrał świadomie – jako że wydział prawa na Akademii Krakowskiej był słabo rozwinięty lub też przyszły prymas nie mógł sobie pozwolić na studia ze względów finansowych). Jego kreacji na notariusza dokonał Mikołaj de Sobotha. Przez minimum cztery kolejne lata (1474–1478) Jan Łaski uczył się w praktyce urzędniczego fachu, zgłębiając tajniki prawa. Jego sumienność i bystrość umysłu zostały docenione przez Krzesława Kurozwęckiego – sekretarza króla Kazimierza Jagiellończyka. W 1480 roku Łaski, uzyskawszy święcenia kapłańskie, rozpoczął pracę u niego w kancelarii. Swemu opiekunowi zawdzięczał nie tylko posadę, ale również swoje pierwsze beneficja. Gdy w 1484 roku Kurozwęcki został kanclerzem koronnym, Łaski jako 28-latek trafił na dwór królewski. Mało wiadomo o początkach jego służby u króla – tylko dwa razy jego nazwisko pojawia się na dokumentach z tego okresu. Na pewno jednak prócz typowej pracy urzędnika podejmował się również poselstw – w 1490 roku w Wiedniu jako sekretarz królewski zapoznawał Stefanię Zapolyę z kandydaturą Jana Olbrachta na tron węgierski, w 1493 roku, będąc delegatem królewskim (już króla Jana Olbrachta) do kapituły gnieźnieńskiej, zalecał wybór na arcybiskupa Fryderyka Jagiellończyka, a w 1494 jako wysłannik Kurozwęckiego udał się do Rzymu w celu uzyskania dla swego protektora prekonizacji.

Kanclerz wielki koronny

Po objęciu tronu przez króla Aleksandra Jagiellończyka (1501 rok) kariera Jana Łaskiego rozkwitła. Szansą dla niego stała się podróż na Litwę, podczas której w zastępstwie kanclerza Krzesława Kurozwęckiego i podkanclerzego Macieja Drzewickiego towarzyszył parze królewskiej, dając się poznać od najlepszej strony. W 1502 roku, jeszcze przed tą podróżą, Łaski został awansowany na sekretarza królewskiego (tym samym stał się kierownikiem kancelarii i zarządcą przybocznej kasy). Rok później na sejmie w Lublinie otrzymał kolejny awans – powierzono mu kanclerstwo wielkie koronne, najwyższy urząd państwowy, wakujący po śmierci Kurozwęckiego. W rękach Łaskiego znalazła się cała polityka wewnętrzna i zagraniczna państwa.

Jako kanclerz Łaski zajmował się spisywaniem i pieczętowaniem dokumentów, edyktów, mandatów, listów i innych pism królewskich, udzielał odpowiedzi w imieniu króla, utrwalał na piśmie i ogłaszał publicznie uchwały senatu oraz postanowienia i orzeczenia króla i sejmu, rozsądzał spory. Odpowiadał też za sprawy finansowe Królestwa – przez jego ręce przechodziły znaczne sumy pieniędzy skarbowych pochodzących z dochodów publicznych, a także prywatnych dochodów królewskich. Był on „okiem, uchem i ręką króla, tłumaczem jego woli i myśli”. Swe obowiązki Łaski traktował bardzo poważnie – podjął się prac usprawniających działanie kancelarii królewskiej (w tym m.in. dokonał pierwszej inwentaryzacji Archiwum Koronnego). Nie zdecydował się jednak na uregulowanie pracy jej personelu (określenie zakresu obowiązków poszczególnych pracowników). Bezpośrednio wpływał na politykę państwa. Zredagował ustawy przyjęte w 1504 roku przez sejm piotrkowski mające charakter antymagnacki (zakazano w nich, aby jedna osoba posiadała kilka godności państwowych oraz zabroniono zastawiania królewszczyzn). W polityce zagranicznej był zwolennikiem unifikacji terytorialnej Królestwa (inkorporacji Prus, Mazowsza i Pomorza Zachodniego; unii z Litwą). W 1505 roku uczestniczył w sejmie radomskim. Podczas jego obrad przyjęto konstytucję Nihil novi, która formalnie kończyła okres formowania się w Polsce dwuizbowego sejmu, król Aleksander Jagiellończyk przyjął dokument potwierdzający złożenie przez niego przysięgi zachowania praw (prawo stało odtąd zawsze ponad królem), a ponadto na prośbę posłów ziem i miast zarządził przygotowanie urzędowego zbioru obowiązujących w Królestwie Polskim statutów (nie można również wykluczyć inicjatywy samego kanclerza). Kodyfikacją prawa polskiego zajął się Jan Łaski. W roku 1506 w Krakowie, w nowo otwartej oficynie drukarskiej Jana Hallera wydano drukiem Commune incliti Poloniae Regni privilegium – dokument znany pod nazwą Statut Łaskiego, będący pierwszym w Polsce kodeksem prawa powszechnego. Zawierał on statuty i dekrety królewskie, konstytucje sejmowe, traktaty międzynarodowe, dwa spisy  prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej, a także źródła prawa obowiązującego w miastach: Zwierciadło saskie, Prawo miejskie magdeburskie, fragmenty prawa lubeckiego i feudalnego oraz Summę obojga praw. Na początku zbioru znalazła się Bogurodzica uznana za hymn Królestwa Polskiego.

Arcybiskup gnieżnieński, prymas Polski

Po śmierci Kazimierza Jagiellończyka rola Łaskiego na dworze królewskim zaczęła słabnąć – w siłę natomiast rośli współpracownicy nowego króla, Zygmunta Starego. Funkcję kanclerza Łaski pełnił do 1510 roku, kiedy to po śmierci arcybiskupa gnieźnieńskiego Andrzeja Boryszewskiego, będąc jego następcą na tronie prymasowskim, zrzekł się tytułu kanclerza (Łaski już w 1508 roku został podniesiony bullą papieża Juliusza II do godności koadiutora, czyli biskupa z prawem następstwa). Pieczęć wielką koronną przejął dotychczasowy podkanclerzy Maciej Drzewicki.

Uroczystości konsekracji arcybiskupa odbyły się 26 maja 1510 roku w katedrze wawelskiej, natomiast jego ingres do archikatedry gnieźnieńskiej odbył się dnia następnego. Warto podkreślić, że Łaski objął siedzibę prymasowską, mimo iż wcześniej nie piastował godności biskupa innej diecezji, co w epoce jagiellońskiej było zjawiskiem wyjątkowo rzadkim. Potwierdził natomiast inną prawidłowość, polegającą na tym, że na stolcu arcybiskupim zasiadały osoby mające wcześniej doświadczenie w służbie państwu (które pełniły funkcje kanclerskie czy podkanclerskie).

Gorliwy pasterz diecezji

Łaski okazał się gorliwym pasterzem swej diecezji dążącym do reformy polskiego Kościoła. Zwołał ogółem dziesięć synodów prowincjonalnych i pięć archidiecezjalnych (najwięcej spośród dotychczasowych prymasów). Były one poświęcone m.in. naprawie życia duchowego kleru (w czasach Łaskiego widoczne było rozprężenie obyczajowe duchownych – żalono się, że kler nosi świeckie szaty, nie zachowuje celibatu, rozpija się, podejmuje się świeckich zajęć), reformie liturgii i szkolnictwa oraz tematowi czystości wiary (podjęto walkę z luteranizmem). Niektóre postanowienia statutów synodalnych dotyczyły też ogółu wiernych – nakazywały wstrzemięźliwość w piciu na przyjęciach, broniły cudzołożnikom piastowania urzędów publicznych, zakazywały lichwy, czarnoksięstwa, a w niedzielę i święta organizowania targów. Łaski doprowadził również do nałożenia na kler obowiązków podatkowych względem państwa. Podjął się także zadania kodyfikacji prawa kościelnego – ogłosił m.in. w 1525 roku Statua nova provinciae Gnesnensis. Ponadto wydał mszał, brewiarz i rytuał.

W latach 1513–1515 Łaski brał udział w Soborze Laterańskim, podczas którego przedstawił plan krucjaty europejskiej przeciwko Turcji i Moskwie. Dla siebie i swoich następców na tronie prymasa uzyskał tytuł legata urodzonego oraz odpowiednie przywileje.

Należy również wspomnieć, że prymas Łaski nie był jednoznacznie oceniany przez mu współczesnych, jak i później przez historiografów. Zarzuca mu się rozrzutność, interesowność, nepotyzm, a także wygórowane ambicje. Niewątpliwie gromadził liczne beneficja, utrzymywał iście królewski dwór, udzielał wsparcia swojej rodzinie, ambitnie dążył do wszelkich awansów. Jednak, jak pisze ks. Stanisław Tymosz, żywe w nim było poczucie dobra społecznego. Nie szczędził ofiar na rzecz państwa i Kościoła. Dał się poznać jako dobry organizator diecezji pomnażający majątek arcybiskupi. Zasłużył się również jako mecenas sztuki – w Gnieźnie wybudował kaplicę św. Stanisława i rozpoczął budowę zamku arcybiskupów, natomiast w rodzinnym Łasku ufundował i uposażył kolegiatę.

Arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski Jan Łaski zmarł 19 maja 1531 roku w Kaliszu w wieku 75 lat. Pochowany został w Gnieźnie, w wybudowanej przez siebie kaplicy grobowej.

Katarzyna Kakiet