Trwający ponad ćwierćwiecze pontyfikat Jana Pawła II ukazał papieża nie tylko jako wybitnego teologa, ale również jako sprawnego dyplomatę, bardzo zaangażowanego w budowę pokoju na świecie.

Swoją rolę na arenie międzynarodowej Jan Paweł II określił już w listopadzie 1978 r. w Asyżu, mówiąc: „Nie ma już milczącego Kościoła. Dziś przemawia on głosem papieża”. Świat pomimo upływu ponad trzydziestu lat od zakończenia II wojny światowej wcale nie docenił wartości, jaką jest pokój. Wyścig zbrojeń nuklearnych pomiędzy USA a ZSRS trwał w najlepsze, osiągając kulminację w 1983 r. wraz z rozmieszczeniem rakiet balistycznych w Europie Zachodniej. W 1979 r. Ajatollah Chomeini i fundamentaliści islamscy przejęli władzę w Iranie, a w grudniu tego samego roku doszło do agresji Związku Sowieckiego na Afganistan. Ekspansja komunizmu nastąpiła również w Afryce (Angola) oraz Ameryce Środkowej (Nikaragua). W 1980 r. wybuchła wojna iracko-irańska, a ponadto cały czas pozostawał aktualny konflikt izraelsko-arabski w Ziemi Świętej. W Polsce natomiast wydarzenia związane ze strajkami w Radomiu i Ursusie z 1976 r. negatywnie rzutowały na kontakty pomiędzy władzą komunistyczną a ruchem robotniczym, grożąc kolejnym rozlewem krwi.
Pontyfikat Jana Pawła II charakteryzowały jego pielgrzymki. Odbywając łącznie 104 podróże apostolskie, papież dotarł na wszystkie zamieszkane kontynenty. Wizytowanie krajów, oprócz umacniania wiary, miało również wielkie znaczenie polityczne. Już pierwsza wyprawa Jana Pawła II, w styczniu 1979 r. do Ameryki Środkowej, miała na celu sprostanie zagrożeniom ze strony teologii wyzwolenia. Ruch ten, zrodzony na początku lat 60. XX w. w Ameryce Łacińskiej z inicjatywy peruwiańskiego księdza Gustavo Gutiérreza, był reakcją na trudną sytuację społeczno-ekonomiczną. Większość dochodów trafiała do wąskiej, uprzywilejowanej grupy, podczas gdy reszta społeczeństwa żyła w ubóstwie. Księża, głosząc Ewangelię wyłącznie ludziom biednym, doprowadzili do powstania Kościoła „ludowego”, będącego przeciwieństwem Kościoła tradycyjnego, otwartego dla wszystkich katolików. Niepokojące było także zaangażowanie się duchownych w polityczne ruchy opozycyjne wobec tradycyjnej hierarchii Kościoła. Teologia wyzwolenia była chętnie wykorzystywana przez ruchy lewicowe, próbujące połączyć wybrane aspekty wiary z ideologią marksistowską i wykorzystać je następnie w rozgrywkach o władzę. Stanowiło to źródło niepokoju papieża, który sam doświadczył represji ze strony komunizmu. Podczas wizyty w Meksyku wprost powiedział: „koncepcja Chrystusa jako polityka, rewolucjonisty, jako wywrotowca z Nazaretu, nie zgadza się z nauczaniem Kościoła”.

Z kolejną pielgrzymką Jan Paweł II skierował się do ojczyzny, skąd starał się przekazać swoje przesłanie również do innych państw bloku komunistycznego. Już w pierwszym wystąpieniu przypomniał o „fundamentalnych prawach narodu, o prawie jego obywateli do politycznego samostanowienia, prawie do kształtowania własnej kultury i własnej cywilizacji”. Tym samym dokonał rewolucji w dyplomacji papieskiej. Dotąd Rzym oczekiwał od komunistycznej Europy Środkowo-Wschodniej jedynie zgody na budowę kościołów czy mianowanie biskupów. Natomiast teraz domagał się wolności słowa oraz prawa do samoorganizowania się. Swoją podróżą Jan Paweł II sprowokował utworzenie Solidarności i wydarzenia 1980 r. Również druga pielgrzymka, w 1983 r., miała olbrzymie znaczenie dla narodu. Odbywająca się w momencie delegalizacji Solidarności i fali aresztowań, kiedy organizacja i ruch robotniczy traciły nadzieję, wizyta papieża umocniła ideę, by prowadzić walkę z systemem komunistycznym bez przemocy. Efektem tego były porozumienia Okrągłego Stołu oraz pierwsze wolne wybory 1989 r., które uruchomiły lawinę podobnych wydarzeń w sąsiednich państwach. Wielką rolę papieża w ostatecznym rozpadzie komunizmu podkreślił nawet jeden z jego głównych oponentów politycznych. Michaił Gorbaczow w 1992 r. stwierdził: „Nic z tego, co wydarzyło się w ostatnich latach w Europie Wschodniej nie byłoby możliwe bez obecności tego papieża, bez tej wielkiej roli – nawet politycznej – którą odegrał na scenie międzynarodowej”.
Jan Paweł II, podążając ścieżką swoich poprzedników, Jana XXIII i Pawła VI, dokonał wielu znaczących gestów wobec innych religii. Szczególną wagę przykładał do nawiązania dialogu międzywyznaniowego. Już w 1980 r., podczas wizyty w RFN powiedział: „kto spotyka Chrystusa, ten spotyka judaizm”. Przypomniał, że najważniejszym aspektem więzi łączącej chrześcijan z Żydami jest wiara w Jedynego, tego samego Boga. Prawda ta kształtuje relację braterstwa pomiędzy tymi obiema wspólnotami: chrześcijanie i Żydzi (a także muzułmanie) jako potomstwo Abrahama stali się braćmi w wierze. Jako pierwszy papież Jan Paweł II odwiedził w 1986 r. Wielką Synagogę w Rzymie, gdzie stanowczo potępił antysemityzm. W 1992 r. nawiązał kontakty dyplomatyczne z Izraelem, co umożliwiło zorganizowanie podróży w 2000 r. do Ziemi Świętej, gdzie pod Ścianą Płaczu papież modlił się za ofiary Holokaustu.

Do przełamania barier doszło również w kontaktach z islamem. W 2000 r. Jan Paweł II doprowadził do pierwszego w historii spotkania przywódców duchowych katolicyzmu i sunnitów, spotykając się w Egipcie z Wielkim Imamem Al-Azhar – szejkiem Muhammadem Tantawy. Swoją misję Jan Paweł II kontynuował w kolejnym roku podczas wizyty w Syrii, modląc się jako pierwszy papież w historii w meczecie w Damaszku przy relikwiach Jana Chrzciciela. Spotkał się również z patriarchą Antiochii – Ignacym IV Hazim, który będąc trzecią najważniejszą osobą w Kościele prawosławnym, bardzo aktywnie wspierał ideę ekumenizmu. Wielką uwagę przykładał również do konfliktów wewnątrz świata islamskiego oraz sporów pomiędzy muzułmanami, a Żydami. Stanowisko wobec islamu wyraźnie zaznaczył w akcie przebaczenia Turkowi Alemu Ağcy, któremu nie powiódł się zamach na Jana Pawła II 13 maja 1981 r. Po 1989 r. papież zwrócił uwagę całego świata na toczącą się od blisko piętnastu lat wojnę pomiędzy chrześcijanami, a Palestyńczykami w Libanie. Ojciec Święty doskonale zdawał sobie sprawę, że przedłużający się konflikt może się odbić negatywnie na pozycji chrześcijan na całym Bliskim Wschodzie. Nawoływał również do pokojowego rozwiązania konfliktu w Zatoce Perskiej, słusznie przewidując, że interwencja amerykańska nie jest gwarantem stabilizacji w regionie.
Kolejnym obszarem działań Jana Pawła II był ekumenizm wyznań chrześcijańskich, podkreślony już w pierwszej encyklice, Redemptor hominis: „nigdy nie przestanę tego podkreślać i będę popierał każdy wysiłek podejmowany w tym kierunku na wszystkich płaszczyznach, w których spotkamy naszych braci chrześcijan”. Znaczący gest został wykonany podczas wizyty w Turcji w 1979 r. Podczas spotkania z patriarchą Konstantynopola Demetriuszem I ogłoszono pragnienie ponownego zjednoczenia obu wyznań. Papież bardzo aktywnie zaangażował się w proces pokojowy na Bałkanach w latach 90. Namawiając do dialogu pomiędzy katolikami, prawosławnymi i muzułmanami, ostro potępił prowadzenie wojny na tle wyznaniowym, co potwierdził w czasie pielgrzymki do Sarajewa w 1997 r.
W czasie swojego pontyfikatu wielokrotnie odwiedzał kraje protestanckie, w których katolicy stanowili mniejszość, podróżując m.in. do Szwecji i Niemiec. Był pierwszym papieżem, który odwiedził Wielką Brytanię od czasu rozłamu i powstania Kościoła anglikańskiego w 1534 r. Spotkał się przy tym z głową Kościoła anglikańskiego – królową Elżbietą II. Zajął zdecydowane stanowisko wobec walk pomiędzy protestantami, a katolikami w Irlandii Północnej oraz na nowo rozstrzygał zagadnienie „wojny sprawiedliwej” w trakcie konfliktu argentyńsko-brytyjskiego o Malediwy w 1982 r. Pielgrzymując w jednym roku do Wielkiej Brytanii i Argentyny, nawoływał do zaprzestania działań wojennych i podjęcia rozmów pokojowych jako najskuteczniejszej metody zażegnania sporów.

Wielkie plany papieża obejmowały również podróże do Rosji i Chin. W pierwszym przypadku na przeszkodzie stanął patriarchat moskiewski, obawiający się wzmocnienia wpływów katolicyzmu. Natomiast reżim chiński, popierając zależne od Pekinu Patriotyczne Stowarzyszenie Katolików Chińskich, nie chciał dopuścić do możliwych ingerencji Watykanu w wewnętrzne sprawy państwa. Papież z uwagą śledził również sytuację chrześcijan w Afryce, 11 razy pielgrzymując na ten kontynent i zwracając szczególną uwagę rządzących na poszanowanie praw człowieka.
Imponująca jest aktualność nauk Ojca Świętego wobec dzisiejszych problemów. Już podczas pielgrzymki na Ukrainę w 2001 r., w kazaniu wygłoszonym we Lwowie, dał jasną radę, jak zażegnać obecny kryzys: „Niech przebaczenie – udzielone i uzyskane – rozleje się niczym dobroczynny balsam w każdym sercu, niech dzięki oczyszczeniu pamięci historycznej wszyscy gotowi będą stawiać wyżej to, co jednoczy, niż to, co dzieli, aby razem budować przyszłość opartą na wzajemnym szacunku, braterskiej współpracy i autentycznej solidarności”. Właśnie dalekowzroczność polityki Jana Pawła II potęguje wielkość polskiego papieża, stawiając go w pierwszym rzędzie najwybitniejszych osób współczesnego chrześcijaństwa.

Szymon Szczęsny/kw