Z dużym zainteresowaniem przeczytałem w czerwcowym numerze „Naszego Głosu” artykuł Stanisława Czesława Michałowskiego „Myślenie i świadectwo życia”. Jego bohaterka Zofia Kossak- Szczucka- Szatkowska to postać doprawdy niezwykła.

Prawdziwie żyła ona swoim pisarstwem niezależnie od otaczających ją realiów. Stąd też w jednym z listów podkreślała z naciskiem, że „..pisanie jest moim zawodem otwierającym drogę do serc czytelników; w czasie wojny formą walki z nieprzyjacielem, w pracy fizycznej wytchnieniem; zawsze poczuciem wykonywania służby społecznej”. Nie próbowała przy tym pisać na pokaz, by dogodzić gustom czytelników, lecz prawdziwie starała się dzielić świadectwem swych przekonań. Była konsekwentna i zawsze wierna słowom z Ewangelii wg. Świętego Marka, które później zostały wyryte na płycie jej nagrobka: „Niech raczej mowa wasza będzie tak, tak; nie, nie”.

Pan Stanisław Michałowski skoncentrował się na głośnym w ostatnich miesiącach zaangażowaniu pisarki w działalność Żegoty. Ale przecież nie to jedno jest pięknym świadectwem jej życia zawsze przyzwoitego i zgodnego z głosem sumienia. Chciałbym mianowicie zwrócić uwagę na pewien szczegół z życia Zofii Kossak, który co prawda nie wpłynął na wielkość pisarki, jest jednak istotny, jeśli rozpatrujemy świadectwo jej życia.

Dobrze wiemy, że zwycięstwo i „wyzwolenie” w 1945 r. nie dla wszystkich oznaczało „wolność”. W sierpniu tego roku Zofia Kossak ratując się przed aresztowaniem zmuszona była wraz z mężem wyjechać do Anglii. Początkowo zamieszkali w Londynie, a później przenieśli się do Trossell w Kornwalii. Tymczasem w Polsce w następnych latach jej twórczość bardzo szybko znalazła się na cenzurowanym. Wprawdzie jeszcze w 1946 r. ukazały się jej „Wspomnienia z łagru”, ale już wkrótce książki pisarki wycofano z bibliotek i uniemożliwiano kolejne wydania. Sytuacja zmieniła się w 1956 r., kiedy to na fali odwilży nakładem Instytutu Wydawniczego „Pax” ukazała się głośna trylogia: „Krzyżowcy”, „Król trędowaty” i „Bez oręża”. Wtedy też Zofia Kossak została uhonorowana przyznawaną przez PAX Nagrodą Literacką im. Włodzimierza Pietrzaka.

Zmiany popaździernikowe w Polsce sprawiły, że pisarka mogła powrócić do kraju po jedenastu latach tęsknoty za ojczyzną. W dzienniku Jerzego Zawieyskiego pod datą 21 lutego 1957 r. znalazła się notatka z powitania pisarki na warszawskim Okęciu: „O drugiej wyjazd na lotnisko ze Słonimskim [ówczesny prezes Związku Literatów Polskich], aby powitać wracającą do kraju Zofię Kossak-Szczucką. Był cały PAX, trochę dziennikarzy, film, radio. Kossak- Szczucka była bardzo wzruszona, wygląda już stara. Powitanie było dla wszystkich wzruszające”. Do tego opisu warto może dodać, że na lotnisku znaleźli się również przedstawiciele czynników państwowych. Cytowany powyżej Zawieyski był wówczas członkiem Rady Państwa, a ponadto pisarkę powitał dyrektor gabinetu ministra kultury Bogusław Płaza. I nic to, że Polskie Radio wycięło w swojej transmisji kończące wypowiedź wzruszonej Zofii Kossak zdanie: „Zamiast słów podziękowania, które powinnam powiedzieć, zamiast powitań, ja zastąpię je tysiącletnim polskim pozdrowieniem: Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”. Bo choć było to „tysiącletnie polskie pozdrowienie” to prawdopodobnie uznano, że do nowego tysiąclecia zapoczątkowanego przez władzę ludową już ono nie pasuje.

Początkowo zamieszkali z mężem w Warszawie, gdzie Zofia Kossak dostała przydział mieszkaniowy, lecz już wkrótce przenieśli się do miejscowości Górki Wielkie na Śląsku Cieszyńskim. Po powrocie do kraju pisarka niemal natychmiast znalazła się w kręgu zainteresowań funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa. Przeprowadzka na Śląsk wpłynie na fakt, iż jednym z zarzutów podnoszonych później przeciw niej w pismach bezpieki będzie to, iż z Zofią Kossak utrzymuje kontakty „niepokorny” ordynariusz katowicki bp. Herbert Bednorz.

Po powrocie do kraju starała się pisać i nie angażowała się w politykę. Ale czyż można uciec od polityki w sytuacji, gdy ona wciąż puka do naszych drzwi? Bo czymże jest polityka? Jeden z twórców polskiej myśli politycznej Roman Dmowski mówił, że „polityka jest zbiorem czynności regulujących sprawy miasta, kraju, narodu, sprawy ogólne, społeczeństwa, tak jak ją już rozumieli przed dwudziestu kilku wiekami ci, co ten wyraz stworzyli, i dziś nikt jej nie może rozumieć inaczej”. Dotyczyła też życia i spraw codziennych Zofii Kossak, która podpisała „List 34” złożony 14 marca 1964 r. w kancelarii premiera Józefa Cyrankiewicza. W liście tym czytamy: „Ograniczenia przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz zaostrzenie cenzury prasowej stwarza sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej. Niżej podpisani, uznając istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki, swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element postępu, powodowani troską obywatelską, domagają się zmiany polskiej polityki kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucję państwa polskiego i zgodnych z dobrem narodu.” Był to pierwszy zbiorowy protest przedstawicieli kultury i nauki przeciw prowadzonej przez PRL polityce kulturalnej. Po tym wydarzeniu z gratulacjami za wykazanie odwagi odwiedził pisarkę m.in. sam, wspomniany już, bp Bednorz.

Tymczasem w całym kraju wielkimi krokami zbliżał się moment obchodu uroczystości milenijnych. Tym samym zbliżał się również okres próby i wielkiego starcia państwa (czytaj: partii) z Kościołem. W wielu miastach dochodziło do konfrontacji, blokowano kościelne uroczystości milenijne, urządzano obowiązkowe dla młodzieży i robotników kontruroczystości poświęcone obchodom tysiąclecia państwa polskiego.

I w takich właśnie okolicznościach władze uznały za słuszne by niejako dla przeciwwagi uhonorować kojarzoną jednoznacznie z katolicyzmem Zofię Kossak Nagrodą Państwową I stopnia. Było to niewątpliwie ważne wyróżnienie, które mogło dokonać istotnego zwrotu w jej życiu. Wszak decyzja podpisania „Listu 34” wynikała również z osobistych doświadczeń pisarki, dla której droga do państwowych wydawnictw była zawsze pod górkę i która praktycznie mogła publikować jedynie w wydawnictwie PAX. Ta nagroda mogła to wszystko zmienić i otworzyć przed nią podwoje wydawnictw państwowych. Ta nagroda mogła wszystko zmienić, wystarczyło ją tylko przyjąć i grzecznie podziękować. Pisarka mogła mieć wydawców, a władze odtrąbić kolejny sukces na drodze pozyskiwania kolejnych redut katolickich. Tak więc korzyści wydawały się być obustronne. Ale to, co wydawało się słuszne rozgrywającym swoje interesy władzom nie było już tak oczywiste dla prostolinijnej kobiety. Toteż mimo początkowej radości z wyróżnienia Zofia Kossak wystosowała do Komitetu Nagród Państwowych list z podziękowaniem.

Podjęta tym listem próba „wyjaśnienia nieporozumienia” dokonała w życiu pisarki również znaczących perturbacji. O ile dotąd była ona przez władze traktowana marginalnie, to teraz po odmowie przyjęcia Nagrody Państwowej była już do końca swych dni przez władze ignorowana. Niezłomna postawa pisarki, która nie dała się nagiąć stanowiła dla władz problem tym istotniejszy, że fakt ten odbił się szerokim echem w kraju. Już na jesieni krążyły po parafiach maszynowe odpisy tego listu, które jeszcze dziś można masowo znajdować w ocalonych w IPN materiałach bezpieki. W jednym z listów UB czytamy: „odpisy tego pisma są kolportowane wśród kleru, jeden egzemplarz paulini umieścili w gablotce klasztoru na Jasnej Górze”. Równocześnie, jak wskazywał w liście do pisarki bp Herbert Bednorz, reakcje w kręgach kościelnych: „…Gdy J. Em. Ks. Prymas Kardynał Stefan Wyszyński odczytał list Szanownej Pani w dosłownym brzmieniu, to odezwały się gromkie oklaski wszyst kich obecnych biskupów”.

Szlachetny kruszec próbuje się w ogniu i Zofia Kossak swą bezkompromisową postawą zdała taką właśnie próbę. Zdała ją tym łatwiej, że przygotowywała się na nią przez całe życie i zawsze, nawet w swych powieściach, starała się uczciwie głosić swoje poglądy. W opublikowanym na łamach londyńskiego „Tygodnika” tekście „Dlaczego łopata, nie pióro?” pisarka podkreślała: „Moja książki i ja – to jedno. Cokolwiek, kiedy pisałam, udolnie czy nieudolnie, było wyrazem mego przekonania i nie mogłabym cofnąć żadnej z dawnych wypowiedzi. Sens życia i cel życia – hierarchia uczuć i obowiązków względem Boga i człowieka, utrwalone są we mnie dozgonnie”.

Norbert Wójtowicz

Artykuł ukazał się w numerze 08-09/2007.