Jeśli chcemy dobrze zrozumieć i wniknąć w treść księgi Dziejów Apostolskich, to musimy przyjąć jedną bardzo ważną zasadę, że jest to druga część większego dzieła, a pierwszą jest Ewangelia według św. Łukasza (dalej: trzecia Ewangelia lub Ewangelia Łukaszowa). Odniesienia do pierwszego dzieła, opisującego życie Jezusa z Nazaretu, Chrystusa i Mesjasza, pozwalają zrozumieć ważne aspekty drugiej części, czyli Dziejów Apostolskich (dalej: Dzieje).

Kto?

Zarówno Dzieje, jak i trzecia Ewangelia są dziełami literackimi anonimowymi, ponieważ żadne z nich nie wymienia autora. Inne przypadki mamy w Apokalipsie (imię Jan) lub niektórych Listach Pawłowych (imię Paweł). Jednak najstarsza tradycja chrześcijańska podaje, że autorem był św. Łukasz – towarzysz i współpracownik św. Pawła. Skąd takie wnioski? Od czasów Marcjona (ok. 140 roku) pojawiła się tendencja, aby autorów pism chrześcijańskich poszukiwać wśród apostołów lub w gronie uczniów apostolskich, czyli w środowiskach, które utworzyły się na gruncie ich nauczania. Idąc tym śladem, można odnaleźć, że św. Ireneusz z Lyonu (koniec II wieku) i tzw. kanon Muratoriego (zawierający spis ksiąg biblijnych) jako pierwsi podają informację, utożsamiającą autora trzeciej Ewangelii i Dziejów z Łukaszem, który jest wspomniany i powiązany z tradycją Pawłową. Z obu części dzieła można wywnioskować, że autor miał wiedzę historyczną, geograficzną, szerokie spektrum teologiczne, które było zakorzenione w tradycji judeochrześcijańskiej, znał LXX (Septuagintę), wywodził się ze środowiska miejskiego, był pochodzenia pogańskiego i bardzo szybko przyswajał wiedzę, o czym świadczą opisy marynistyczne umieszczone w Dziejach.

Skąd?

Podobnie jak w przypadku Ewangelii, również przy tworzeniu Dziejów Łukasz wykorzystał wszelkie dostępne źródła. Były to przekazane tradycje, możliwe notatki – forma dziennika podróży, wspomnienia, które w odpowiedni sposób zostały przepracowane i zredagowane. Jednakże w kwestii ogólnej rekonstrukcji tego procesu, jak również przypisania poszczególnych wersetów do odpowiednich źródeł, nie ma powszechnej zgody pośród egzegetów i badaczy zagadnienia.

Gdzie i kiedy?

Trzecia Ewangelia powstała po Ewangelii Marka, ścisły zaś związek Dziejów z pierwszą częścią Łukaszowego dzieła nie pozwala na ich datowanie przed powstaniem Łukaszowej wersji o życiu Jezusa z Nazaretu ani na hipotezę, że oba dzieła powstały w długim przedziale czasowym. Drugą wskazówką pomocną w datacji jest fakt, że autor zalicza siebie do trzeciego pokolenia chrześcijan. Powyższe przesłanki pozwalają datować księgę na 80-90 rok po Chr. Lokalizacja miejsca, gdzie powstały Dzieje, jest jeszcze trudniejsza. Nie ma tutaj żadnej pewności, uczeni podają: Achaja, Efez, Rzym, Korynt, Antiochia, raczej nie teren Palestyny/Syrii.

Do kogo?

Odbiorcą jest Teofil. Dziś się przyjmuje, że nie był on osobą fikcyjną, lecz jest opinia, jakoby miał być bogatym i wpływowym chrześcijaninem, który miał pieczę nad rozpowszechnianiem dzieła. Był chrześcijaninem, który należał do bojących się Boga, czyli pochodził z pogaństwa. Jednak w szerszym rozumieniu każdy, kto bierze do ręki to dzieło, jest Teofilem, bo imię to można tłumaczyć jako: miły Bogu, miłujący Boga bądź umiłowany Boga, czyli jest ono skierowane do chrześcijan – czytelników, którym Łukasz chce dać pewność ich wyboru w wierze.

W jaki sposób?

Dzieje, podobnie jak trzecia Ewangelia, napisane są w języku greckim, w odmianie koine (dosł. wspólny), czyli wersji greckiego z okresu hellenistycznego, ale szeroko zrozumiałej i dostępnej, którą można nazwać językiem mas. Jednakże dobór słów, gramatyka i składnia stosowane przez autora zdradzają dążenia do stylu literackiego, czerpiącego zarówno z greckiej literatury, jak i z LXX. Fabuła oparta jest na wątku dramatycznym, który został skonstruowany epizodycznie – taka metoda dąży do ukazania całej historii poprzez wydarzenia z życia bohaterów. Dzięki użyciu dramatyzacji autor mógł posłużyć się w warstwie narracyjnej dialogami (ok. 30) i wprowadzić mowę niezależną, co stanowi jedną trzecią tekstu, oraz listy, modlitwy i narrację w pierwszej osobie liczby mnogiej. Powyższe środki wplecione w narrację służą przedstawieniu postaci oraz kształtowaniu struktury dzieła. Jednocześnie pozwalają tworzyć dzieło w sposób budzący zainteresowanie i oddziałujący na uczucia czytelnika, wciągając go w odbiór i zainteresowanie opisywaną historią.

O czym?

Ewangelia i Dzieje, jak już zostało zaznaczone, stanowią jedną całość. W Ewangelii ukazane są wydarzenia dotyczące Jezusa od Galilei (Łk 4,14-9,50) poprzez relację z podróży do Jerozolimy (Łk 9,51-19,27) aż do Wydarzenia Zbawczego w Jerozolimie (Łk 19,28-24,53). Dzieje zaś ukazują historię głoszenia Ewangelii od Jerozolimy (Dz 1,4-8,3) poprzez Judeę, Samarię – relacje z podróży (Dz 8,4-12,23) aż po krańce ówczesnego świata – Rzym (Dz 13-28).

Po co?

Cel pisarski autora znajdujemy pod koniec prologu do pierwszej części dzieła: „Abyś się mógł przekonać o całkowitej pewności nauk, których ci udzielono” (Łk 1,4). Wiarygodność tradycji o Jezusie Chrystusie jest głównym celem twórczości pisarskiej Łukasza. W drugiej części dzieła chce on wykazać, że nauczanie, które przekazuje, jest kontynuacją tego, czego nauczali pierwsi świadkowie – apostołowie i uczniowie Jezusa (treść trzeciej Ewangelii). Z jednej strony kwestia wykazania kontynuacji staje się widoczna w zaakcentowaniu kompletnego świadectwa odnośnie do tego, co się wydarzyło. Apostołowie ukazani są jako gwaranci Wydarzenia Jezusa, w odróżnieniu od Pawła, którego osoba stanowi pomost pomiędzy pierwszym pokoleniem chrześcijan a generacją Łukaszową – Paweł też jest gwarantem przekazu Tradycji Apostolskiej. Drugim sposobem budowania wiarygodności jest wykazanie wypełnienia obietnic Bożych. Boża wierność wobec raz danego słowa daje pewność, że chrześcijańska nadzieja zrealizuje się w teraźniejszości i w przyszłości. Potwierdzeniem tego jest Wydarzenie Jezusa i jego realizacja, dokonująca się poprzez głoszenie Ewangelii.

Całe dwuczęściowe dzieło cechuje szczegółowość w ukazaniu historii powszechnej, która pojmowana jest jako Historia Zbawienia. Ta koncepcja została zaczerpnięta przez pierwszych chrześcijan z judaizmu, następnie przekształcona i zastosowana w przepowiadaniu, czego świadectwem jest dzieło Łukasza.

Jak podaje badacz starożytności sir William Ramsay: „Łukasz jest historykiem pierwszej kategorii. Jego stwierdzenia dotyczące faktów są nie tylko wiarygodne […] autor ten winien być zaliczony do grona najwybitniejszych historyków. […] Historia pióra Łukasza jest niedościgniona pod względem wiarygodności”.

Tekst pochodzi z kwartalnika "Civitas Christiana" nr 2/2024

/mdk