Czy realizujący przykazanie miłości bliźniego chrześcijanie mogą aprobować zorientowane na zysk podmioty działające we współczesnej gospodarce globalnej? W jakim zakresie katolicka nauka społeczna wpływa na poprawę kondycji moralnej przedsiębiorstw komercyjnych, ich politykę oraz decyzje kierujących nimi osób?

Moralny i opłacalny

O odpowiedzialny, a zarazem opłacalny biznes pytają i o takim rozważają (spekulują?) autorzy Etyki w biznesie i katolickiej nauki społecznej – dzieła zbiorowego, wydanego nakładem Instytutu Wydawniczego PAX w 2023 roku. Książka stanowi tłumaczenie Business Ethics and Catholical Social Thought – publikacji Georgetown University Press z 2021 roku, powstałej w wyniku badań przeprowadzonych w ramach projektu True Wealth of Nations (Prawdziwe bogactwo narodów) w Instytucie Zaawansowanych Studiów Katolickich Uniwersytetu Południowej Kalifornii w Los Angeles. Członkowie sponsorowanego od ponad dekady projektu badają relacje między religią a życiem gospodarczym oraz organizują okresowe spotkania przedstawicieli różnych dyscyplin naukowych, zapraszanych do dyskusji na temat fundamentalnych pytań w tym kontekście. Każdą konferencję zamyka omówienie dodatkowych zagadnień związanych z religią i gospodarką, które zdaniem uczestników danej debaty, wymagają dogłębnej analizy naukowej. Jednym z podniesionych problemów jest charakter prawdziwie katolickiej, moralnej oceny działalności gospodarczej.

„Jak zmieniłaby się moralna ocena inicjatyw gospodarczych w sytuacji, gdy obok pytań wywodzących się z nurtu etyki interpersonalnej pochylilibyśmy się również nad kwestiami znajdującymi ogólny wyraz w katolickiej nauce społecznej?” – pyta Daniel K. Finn, redaktor wydania amerykańskiego analizowanej publikacji, profesor ekonomii, sztuk wyzwolonych oraz teologii. Odpowiedź na to pytanie formułują autorzy dziesięciu rozdziałów, którzy rozwijają swoją myśl w trzech obszarach tematycznych.

Obszary

Obszar pierwszy – obserwacje wstępne. Uwagi współczesnej kadry kierowniczej oraz omówienie pięciu zwrotów historycznych, kluczowych w kontekście podjętej problematyki: rewolucja gospodarcza z XI i XII wieku, powstanie zakonów żebraczych w XIII stuleciu, rozwój gospodarki kredytowej oraz rola zakonu franciszkanów w dyskusjach na temat posiadania i ubóstwa, wzrost znaczenia protestantyzmu (w tym tezy Maxa Webera na temat źródeł kapitalizmu) oraz „emancypacja interesu własnego”, zapoczątkowana w rozważaniach Adama Smitha.

Obszar drugi – wewnętrzna dynamika biznesu. Wyjściowa konstatacja: przedsiębiorstwa komercyjne w coraz większym stopniu polegają na osiągnięciach nauk o zarządzaniu. Zależność ta prowadzi do powstawania trzech zasadniczych niespójności w sposobie postrzegania własnych obowiązków przez menadżerów: pomiędzy teorią i praktyką, pomiędzy nauką i etyką biznesową oraz pomiędzy moralnością liderów biznesu w życiu zawodowym i osobistym. Proponowane rozwiązanie to odwołanie się do… rozsądku, który pozwoli liderom biznesu na skuteczne niwelowanie tych rozbieżności. W centrum tej części plasują się rozważania na temat dwóch rodzajów przedsiębiorców (wyznacznik stanowi postrzeganie przez nich źródeł własnej motywacji): arywisty i biznesmena dbającego o pozytywny wpływ społeczny swoich działań. Dyferencje w zakresie rozumienia koncepcji sprawczości i autonomii przez przedstawicieli obu tych grup omawiane są na kanwie rozróżnienia pomiędzy współczesną „moralnością” a „neoarystotelizmem”. Zamyka tę część refleksja nad „paradygmatem stworzenia” – zaproponowaną przez papieża Franciszka alternatywą wobec paradygmatu technokratycznego, pozwalającą liderom biznesu odpierać argumentację nakierowaną wyłącznie na maksymalizację zysków i skłaniającą do zmiany sposobu myślenia o pożądanych przez nas dobrach i sposobach ich gromadzenia.

Obszar trzeci – odpowiedzialność biznesu. Obowiązki przedsiębiorców: silne i głębokie poczucie celu, zapewniające pełne zaangażowanie pracowników w procesy operacjonalizacji strategii przedsiębiorstwa; troska o wspólne dobro; produkcja „dobrych dóbr”; uwzględnienie aspektu dobra powszechnego w strukturach instytucji rynkowych i społecznych. W zamknięciu tej części sytuuje się analiza zaproponowanej przez Jana Pawła II koncepcji hipoteki społecznej oraz typowych form rynkowego wsparcia gospodarczego.

Pytania o cel

Jeśli celem istnienia przedsiębiorstw ma być zapewnienie dobrych dóbr i dobrej pracy, jaką rolę miałby w tym kontekście odgrywać zysk? Aby móc funkcjonować, przedsiębiorstwa muszą zarabiać. Liderzy biznesu, osadzeni w paradygmacie stworzenia, muszą zatem uwzględniać wymóg generowania „dobrych zysków”. Kluczowe okazuje się zapewnienie, iż to zysk wartościowany jest w kontekście realizacji wyższych celów biznesu, a nie odwrotnie. Zysk służy konkretnym celom: wytwarzania dobrych produktów i usług na rzecz klientów oraz zapewniania pracownikom i interesariuszom korzyści dzięki wykonywanej przez nich pracy. W paradygmacie technokratycznym dobra są wytwarzane, a pracownicy zatrudniani dla wygenerowania jak najwyższych przychodów. W paradygmacie stworzenia zysk stanowi swoisty sygnał, że dane zasoby zostały właściwie wykorzystane.

Paradygmat stworzenia papieża Franciszka wytycza kontekst dla rozróżnienia pomiędzy etycznymi i nieetycznymi praktykami biznesowymi. Choć maksymalizacja zysków może prowadzić do pożądanych wyników, ukierunkowanie wyłącznie na zwiększanie przychodów grozi naruszeniem równowagi środowiskowej i pogłębianiem się niesprawiedliwości społecznej. Aby zatem rozmawiać szeroko o etyce w biznesie i precyzyjnie o maksymalizacji zysków, powinniśmy niezwłocznie pochylić się bliżej nad samą naturą świata, w którym żyjemy.

Tekst pochodzi z kwartalnika Civitas Christiana nr 4 / październik-grudzień 2023 

/mdk