W Gdańsku odbyła się sesja popularnonaukowa poświęcona Janowi III Sobieskiemu, którego związki z Gdańskiem i Pomorzem są liczne i trwałe. Przy tej okazji należy również przypomnieć, zapomniany fakt ofiarowania papieżowi Leonowi XIII obrazu Jana Matejki „Sobieski pod Wiedniem”.

W 1883 roku przypadała dwusetna rocznica zwycięstwa pod Wiedniem. W związku z rocznicą Jan Matejko zapragnął uczcić to wiekopomne zwycięstwo własną twórczością. Zamysł malarza spotkał się z szerokim oddźwiękiem w społeczeństwie polskim, które postanowiło zebrać fundusze, żeby kupić obraz mistrza i przekazać dzieło Muzeum N a r o d o w e m u w Krakowie. Pod przewodnictwem hrabiego Artura Potockiego zawiązał się komitet organizacyjny, który dzięki ofiarności Polaków w ciągu kilku tygodni zebrał ok. 30 tys. złotych

Plany Jana Matejki związane z przyszłością dzieła były jednak inne niż społeczeństwa polskiego. Mistrz uważał, że skoro król Jan III Sobieski posłał papieżowi z pola bitwy zdobytą chorągiew Mahometa, to i z okazji rocznicy tego zwycięstwa naród polski powinien złożyć Głowie Kościoła dar upamiętniający zasługi Polaków w obronie chrześcijaństwa

Matejko o swoich planach ofiarowania obrazu papieżowi nie wspominał nawet najbliższym. Z chwilą przybycia hrabiego Potockiego, który powiadomił malarza o napływających składkach w celu zakupienia obrazu dla Muzeum, malarz poinformował go o swoich zamiarach. Matejko nie zrezygnował ze swojego pomysłu, jednocześnie postanowił, że może ofiarować obraz narodowi polskiemu, pod warunkiem że Polacy przeznaczą go dla papieża. Hrabia Potocki nie chciał i nie mógł naruszyć tajemnicy Matejki, dlatego nie ujawnił komitetowi osobistych planów mistrza co do losów obrazu. 13 września 1883 roku, podczas obchodu rocznicy wiedeńskiej na Wawelu, Matejko przedstawił swoje plany. Oświadczenie to wywołało ogromne wrażenie. Większość wraz z całym społeczeństwem katolickim poparła zamysł mistrza. Sufragan prymasa w korespondencji do kard. Ledóchowskiego o wydarzeniu pisał: „Uroczystości dwusetnej rocznicy Wiednia w Krakowie – wspaniałe, ale byłyby się skończyły jałowo, gdyby im Matejko tak świetnego i wzniosłego nie dał epilogu. Ten czyn jego, przez niego samego przemedytowany i w ostatniej chwili dopiero kilku zaufanym osobom zakomunikowany, wywarł tu wielkie i dobre wrażenie. Tak niespodziewanie, że przeciwnicy potracili głosy i tylko potajemnie zębami zgrzytali, ale odezwać się już nie śmieli i uroczystej chwili nie zmącili”

Obraz „Sobieski pod Wiedniem” Jana Matejki jest do dziś eksponowany w Muzeum Watykańskim

Ojciec Święty Leon XIII, podczas audiencji z Prymasem Polskim kard. Mieczysławem Ledóchowskim, przeświadczony o geniuszu Matejki polecił jedynie komisji, zajmującej się oceną dzieł sztuki darowanych Watykanowi, znaleźć dla obrazu odpowiednie miejsce. W dowód swojej przychylności dla twórcy obrazu Ojciec Święty wystosował na prośbę kard. Ledóchowskiego brewe dla Matejki jako dowód „uznania następcy Innocentego XI dla dziejowych zasług narodu polskiego około Kościoła”.

Sama uroczystość ofiarowania obrazu Ojcu Świętemu odbyła się w niedzielę, 16 grudnia 1883 roku. Obraz dzień wcześniej decyzją papieża został zamieszczony w sali przytykającej do słynnych stanz Rafaela i oddzielającej je od sali Niepokalanego Pocięcia Najświętszej Maryi Panny. Do sali wkroczył Ojciec Święty Leon XIII w obecności licznego orszaku, składającego się m.in. z kardynałów: Sacconiego, Chigi, Jacobiniego, Mertla, Pecciego, Bartoliniego i Howarda. Z chwilą, gdy papież zajął miejsce na tronie, Prymas Polski kardynał Ledóchowski wprowadził do sali delegację polską, w skład której wchodzili: hrabia Stanisław Tarnowski, hrabia Artur Potocki, książę August Czartoryski (obecnie błogosławiony), Zygmunt Cieszkowski i dwóch włościan z Małopolski. Kardynał Ledóchowski przedstawił papieżowi uczucia narodu składającego w ofierze obraz i poprosił dla jednego z członków deputacji o zabranie głosu. Głos zabrał hrabia Tarnowski. Po tych słowach przemówił Ojciec Święty Leon XIII, który wypowiedział gorącą pochwałę Sobieskiego i zasług, jakie Polacy na przestrzeni dziejów oddali chrześcijaństwu. Po uroczystym błogosławieństwie Jan Matejko został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Piusa z Gwiazdą. Następnie Matejko objaśniał Ojcu Świętemu i wszystkim zebranym znaczenie różnych szczegółów zamieszczonych na obrazie.

Leon XIII z wdzięczności za ten dar i myśl, która przyświecała i skłoniła Polaków do ofiarowania obrazu, polecił uwiecznić scenę upamiętniającą wręczenie mu przez Polaków obrazu. Fresk Ludwiga Seitza ukazujący to wydarzenie znajduje się w Muzeum Watykańskim.

Życzliwość Ojca Świętego okazana polskiej delegacji, umieszczenie obrazu w salach sławnych zbiorów watykańskich i jego serdeczne przemówienie wyraźnie dały odczuć Polakom, jakie są poglądy Watykanu na sprawy polskie i jak Następca Chrystusa solidaryzuje się z narodem polskim pozostającym w niewoli.

Joanna M. Olbert

Artykuł ukazał się w numerze 01/2010.