Wystawa, która w kwietniu br., po paromiesięcznej przerwie, otwiera nowy sezon w pałacu w Wilanowie, jest poświęcona postaci nierozerwalnie związanej z tym miejscem, mianowicie królowi Janowi III Sobieskiemu. Tytuł ekspozycji „Primus inter pares” („Pierwszy wśród równych”) „wyraża nie tylko pozycję króla w monarchii elekcyjnej, jaką była Rzeczypospolita, ale symbolizuje też wyniesienie na szczyt szlachcica-ziemianina, wielkiego i zwyczajnego zarówno w tryumfach, jak i porażkach” – piszą organizatorzy wystawy.

Liczne pamiątki, w tym również te po największym sukcesie militarnym Jana III – wiktorii wiedeńskiej (1683 rok) – znajdują się jednak nie tylko w bogatych zbiorach pałacu w Wilanowie. Można je podziwiać także w komnatach zamku na Wawelu oraz w skarbcu ojców paulinów na Jasnej Górze. Jasnogórski klasztor Jan Sobieski odwiedzał wielokrotnie: w roku 1669 jeszcze jako hetman, w 1676 po koronacji w Krakowie i w 1683 przed wyprawą wiedeńską. Z tym ostatnim wydarzeniem łączy się kilka ciekawych dzieł sztuki. Wedle tradycji jasnogórskiej ozdobna szabla, której rękojeść i pochwa zachowały się do dziś w zbiorach sanktuarium, została złożona w klasztorze jako wotum przez hetmana wielkiego Stanisława Żółkiewskiego. Szabla ta stanowi podwójnie cenną pamiątkę. Została bowiem później ofiarowana przez ojców paulinów królowi Janowi III (prawnukowi Żółkiewskiego po kądzieli), który idąc na Wiedeń, w dniach 25–28 lipca 1683 roku przebywał na Jasnej Górze i modlił się w kaplicy Matki Bożej. Król otrzymawszy szablę, miał jakoby zatrzymać tylko głownię, a ozdobną rękojeść z pochwą pozostawił w sanktuarium, mówiąc, iż na wojnie potrzebne jest jedynie żelazo. Moment wręczenia królowi owej szabli został upamiętniony na kilku obrazach z epoki oraz na płótnie Jana Matejki „Jan III składa śluby na Jasnej Górze”, z 1859 roku.

W zbiorach jasnogórskich znajduje się też złożony z 48 jaspisowych kulek oraz wysadzanego drogimi kamieniami krzyżyka różaniec, który klasztorna tradycja wiąże z osobą Jana III Sobieskiego. Nie wiemy jednak, kiedy dokładnie różaniec ten miał być ofiarowany, król bowiem przebywał w sanktuarium kilkakrotnie. Także wiele lat po śmierci monarchy jego synowie przekazywali do klasztornych zbiorów liczne pamiątki po nim. Do takich oprócz znanego ołtarzyka z fundacji królewicza Konstantego Sobieskiego (1708 rok) należy m.in. relikwiarz św. Jana Nepomucena, wykonany ze szkatułki królewskiej małżonki, Marii Kazimiery. Niebudzący wątpliwości zapis w inwentarzu jasnogórskim z roku 1731 pozwala uznać szkatułkę za wotum królowej Marii Kazimiery Sobieskiej.

Wystawa „Primus inter pares” w Pałacu Wilanowskim skupia się jednak bardziej na pamiątkach świeckich tworzących barwną opowieść o Janie Sobieskim, jego rodzie i formacji, o wyprawach wojennych i pełnej sukcesów karierze politycznej, o jego pasjach i zamiłowaniach, ciętym poczuciu humoru, wreszcie o zainteresowaniach najróżniejszymi dziedzinami wiedzy. Mocnym świadectwem postawy duchowej Jana III jest malarski plafon na suficie biblioteki króla w Pałacu Wilanowskim. Przedstawia on dwie postacie kobiece wyobrażające personifikacje najważniejszych dziedzin ludzkiej wiedzy: teologię i filozofię. Pierwsza z kobiet, wznosząca oczy ku górze, w stronę symbolu Trójcy Świętej, utożsamia mądrość objawioną, druga zaś dokonująca pomiarów globusa za pomocą cyrkla reprezentuje wiedzę opartą na podstawach empirycznych. Wszechstronnie wykształcony Jan Sobieski w wielu dziedzinach okazał się wyprzedzającym swoją epokę mecenasem nauki i sztuk pięknych. Dowodzą tego nie tylko fundowane przez niego kościoły i klasztory, nie tylko opieka, jaką otaczał współczesnych mu wybitnych uczonych (Heweliusz), ale także wspaniała wizja założenia letniej rezydencji w Wilanowie i troska o wszystkie jej detale artystyczne.

Dzisiejsze piękno i znaczenie królewskich komnat w Wilanowie podkreśla zaskakująca scenografia obecnej wystawy. Wykorzystała bowiem światło i dźwięk, multimedia i filmy, prezentując niezwykłe dzieła sztuki i dokumenty pisane. Znalazły się wśród nich m.in. najznakomitsze portrety Jana III, dzieła literackie i naukowe dedykowane królowi, rękopisy, kompozycje historyczne i alegoryczne, pamiątki związane z rodem Sobieskich, wreszcie zabytkowe przedmioty codziennego użytku.

Jarosław Kossakowski