Zadania samorządu terytorialnego mają charakter publiczny i w takim interesie powinny być wykonywane. Roli samorządu nigdy nie wolno sprowadzać do realizacji interesu prywatnego, co zresztą odnosi się tak do poszczególnych osób, jak i ekskluzywnych grup.

Wykonywanie administracji publicznej jest zarówno uprawnieniem, jak i obowiązkiem samorządu terytorialnego. Wykonuje on zadania własne i te zlecone z zakresu administracji rządowej. Przez realizację pojedynczych zadań jednostka samorządowa realizuje zasadniczy cel, jakim jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb społeczności lokalnych rozumianych jako gmina, powiat czy województwo. Zasadniczego podziału zadań samorządu terytorialnego można dokonać według różnych kryteriów. Powołując się na literę i ducha prawa, można te zadania podzielić na własne i zlecone. Do tych pierwszych zaliczamy zadania obowiązkowe i dobrowolne. W przypadku zadań zleconych z zakresu administracji rządowej wyróżniamy te przekazane w drodze ustawy i te wykonywane na podstawie umowy z administracją centralną. Konsekwencje zasadniczego podziału na zadania własne i zlecone są różne. Zadania własne realizują gminy, powiaty i województwa z własnych środków finansowych, a finansowanie zadań zleconych zapewniają organy administracji rządowej.

            Wszystkie szczeble samorządu są wobec siebie niezależne i suwerenne. Jednak z punktu widzenia przeciętnego Polaka najistotniejsza jest gmina. To ona jest najmniejszą wspólnotą, która najlepiej zna potrzeby mieszkańców. Stąd też ma najwięcej najważniejszych zadań. Wszystkie szczeble samorządu terytorialnego mają pozornie te same zadania, choć w szczegółach się one różnią, czego przykładem może być oświata: organem prowadzącym szkołę podstawową i gimnazjum jest gmina, a szkoły ponadgimnazjalne – samorząd powiatowy. Wyjątkiem są miasta na prawach powiatu, gdzie zadania te są wykonywane łącznie. Obszar oddziaływania często determinuje, który szczebel samorządu realizuje poszczególne zadania. Zadaniem gminy jest zaspokajanie potrzeb wspólnoty na stosunkowo niewielkim obszarze, natomiast powiat realizuje zadania na obszarze znacznie większym – kilku gmin, a województwo – kilku powiatów.

            Zadania samorządu mogą być realizowane na różne sposoby, nie tylko przez działalność własnych organów, ale też prowadzenie odrębnych zakładów, jednostek organizacyjnych czy posiadanie spółek handlowych. Co warto podkreślić, do zadań własnych gmin zalicza się te wszystkie sprawy wspólnoty lokalnej, które ustawowo nie zostały powierzone innym podmiotom, będące sprawami o znaczeniu lokalnym, niezastrzeżonymi na rzecz innych szczebli. Administracja rządowa nie ma tu prawa do ingerencji celowościowych, co daje swoistą swobodę w podejmowaniu działań organom gmin. Regulacje samorządowe rozróżniają zwykle w tym zakresie zadania dobrowolne – co do których gminy mogą decydować same, czy w ogóle należy je podejmować i jak wykonywać, i obowiązkowe – te, których wykonywanie jest szczegółowo określone, nie pozostawiając możliwości manewru organom samorządu. Treść zadań zleconych pozostaje w gestii organów administracji centralnej, a ustawa jedynie nakazuje ich wykonywanie.

Do zadań własnych gminy należy zaspokajanie potrzeb wspólnoty. Przykładowo należy wymienić takie sprawy, jak: ochrona środowiska i przyrody oraz gospodarka wodna, gminne drogi, ulice, mosty, place oraz organizację ruchu drogowego, wodociągi i zaopatrzenie w wodę, kanalizacja, usuwanie i oczyszczanie ścieków, utrzymanie czystości i porządku oraz urządzeń sanitarnych, wysypiska i unieszkodliwianie odpadów komunalnych, zaopatrzenie w energię elektryczną i cieplną oraz gaz, lokalny transport zbiorowy, ochrona zdrowia, pomoc społeczna, gminne budownictwo mieszkaniowe, edukacja publiczna, kultura, biblioteki gminne, instytucje kultury oraz ochrona zabytków, kultura fizyczna i turystyka, targowiska i hale targowe, zieleń gminna, cmentarze gminne, porządek publiczny i bezpieczeństwo obywateli, polityka prorodzinna. Zadania te można sklasyfikować w czterech kategoriach spraw dotyczących: infrastruktury technicznej; infrastruktury społecznej; porządku i bezpieczeństwa publicznego; ładu przestrzennego i ekologicznego.

            W związku z obowiązującym podziałem zadań publicznych ustawodawca, na gruncie ustaw o samorządzie powiatowym i o samorządzie województwa, przyjął regułę enumeratywnego wyliczenia zadań przekazanych do realizacji przez jednostki powiatowych i wojewódzkich szczebli samorządu terytorialnego, dzięki czemu wiadomo, jakie zadania należy wyłączyć z kompetencji gminy. Powiat będzie realizował takie zadania o charakterze lokalnym, które przekraczają możliwości realizacyjne gminy. Ustawa o samorządzie powiatowym określa wyczerpujący katalog zadań powiatu, przy czym jest to wyliczenie określonych kategorii, w których powiat może wykonać swoje zadania. Skonkretyzowanie tych zadań należy bowiem do ustaw szczególnych. Zadania powiatu można pogrupować na: ponadpodstawową infrastrukturę społeczną, np. prowadzenie szpitali i domów opieki społecznej; ponadpodstawową infrastrukturę techniczną, np. drogi publiczne o zasięgu ponadgminnym, porządek publiczny i bezpieczeństwo obywateli w wymiarze ponadgminnym; ochrona środowiska i zagospodarowanie przestrzenne o charakterze ponadgminnym, działalność organizatorska zmierzająca do rozwiązania lokalnych problemów, w tym przeciwdziałanie bezrobociu, wspieranie osób niepełnosprawnych, ochrona praw konsumentów. Warto zauważyć, iż miasta na prawach powiatu relizują skondensowane zadania gminy i powiatu. Wynika to z uwarunkowań społecznych, gdy takowe miasto liczebnością mieszkańców i obszarem przewyższa nawet największy powiat ziemski. Zupełnie inna sytuacja jest w mieście stołecznym Warszawa, gdzie ustrój samorządowy jest swoistym lex specialis wobec ustawodastwa samorządowego.

            Celem działania samorządu województwa jest rozwój cywilizacyjny regionu, na który składa się przede wszystkim rozwój jego ekonomii i gospodarki, prowadzący w konsekwencji do podnoszenia standardu życia mieszkańców. Samo określenie „regionalny” wynika z nomenklatury Wspólnot Europejskich. W okresie przedakcesyjnym podział administracyjny Polski był częściowo podyktowany przez Brukselę, co również przekładało się na zadania poszczególnych szczebli samorządu, ale to temat na inny artykuł. Ustawa o samorządzie wojewódzkim w sposób ogólny określa zadania województwa samorządowego jako: wytyczenie strategii rozwoju województwa i prowadzenie polityki rozwoju województwa. Tworzenie strategii rozwoju województwa jest realizowane przez programy wojewódzkie i regionalne programy operacyjne współfinansowane z funduszy Unii Europejskiej.

            Głównym i bezpośrednim adresatem działań samorządu województwa są różnego typu jednostki organizacyjne, w tym w szczególności struktury i podmioty prowadzące działalność gospodarczą. Właśnie na nie nastawiona jest aktywność wojewódzkich włodarzy samorządowych, prowadzących aktywną politykę regionalną. Jedynie w pewnym zakresie bezpośrednim odbiorcą są niektóre kategorie mieszkańców województwa. Chodzi tu przede wszystkim o takie zadania, jak pełnienie roli organu prowadzącego dla niektórych typów szkół, instytucji kultury i placówek medycznych.

            Jakość usług świadczonych dla mieszkańców w ramach zadań spoczywających na samorządzie zależy od możliwości finansowych. Warto pokrótce powiedzieć o źródłach dochodu samorządu. Stanowią je dochody własne, subwencje i dotacje. Te pierwsze są środkami, co do których samorząd ma możliwość dokonywania dowolnych przesunięć w granicach prawa, a stawią one wpływy z części podaktów bezpośrednich (ich wysokość zależy od szczebla samorządu), ponadto z podatków lokalnych, opłat, darowizn i zapisów oraz innych mniej istotnych źródeł. Subwencje i dotacje mają zawsze charakter świadczenia określonego pod względem przeznaczenia i pochodzą z budżetu państwa. Pod względem finansowym największymi możliwościami może się poszczycić samorząd gminny, np. w przypadku Warszawy budżet przekracza dochody niejednego kraju bałtyckiego. Najgorzej wygląda sytuacja finasowa samorządu powiatowego, który ma stosunkowo niskie udziały w dochodach z bezpośrednich podatków, pozostaje bez innych znaczących źródeł finasowania, i zadania takie, jak finansowanie szpitali lub dróg powiatowych, są nie lada wyzwaniem.

            Realizowanie zadań samorządu zależy przede wszystkim od jakości moralnej, fachowości i zaangażowania wspólnoty samorządowej, rozumianej jako właściwy wybór organów samorządowych. To od radnych, wójtów, burmistrzów i prezydentów zależy, czy i jak zadania te będą realizowane stosownie do możliwości finansowych. Dlatego warto, by naszymi przedstawicielami w organach wspólnot samorządowych byli ludzie znający i realizujący Katolicką Naukę Społeczną, tak wiele mówiącą o samorządności i znającą jej wagę dla człowieka.

Tomasz Rzymkowski

pgw