Ewangelia św. Łukasza i Dzieje Apostolskie – historia i teologia pierwotnego chrześcijaństwa.

Ewangelię św. Łukasza nazywa się „Ewangelią Bożego Miłosierdzia”, a Dzieje Apostolskie „Ewangelią Ducha Świętego”. Swoje spotkanie z Ewangelią św. Łukasza bardzo sugestywnie wyraził Tomasz Merton: „Od miesiąca biorę… świętego Łukasza do rozmyślania i jest on tak piękny, że cały palę się od wewnętrznych świateł, a w moim sercu jest święto”.

Wczesna tradycja chrześcijańska wskazuje na św. Łukasza jako autora dwudzieła (Ewangelia i Dzieje Apostolskie). Z tekstów Nowego Testamentu uzyskujemy informację, że św. Łukasz był lekarzem (Kol 4,14) oraz bliskim współpracownikiem św. Pawła (Flm  23-24; 2 Tm 4,11). Tradycję tę potwierdzają Fragment Muratoriego z ok. 155 r. oraz Prologi łacińskie do Ewangelii św. Łukasza pochodzące z II w. Autorstwo Łukasza potwierdza też św. Ireneusz w dziele Adversus Hereses, pisząc, że Łukasz jako towarzysz Pawła utrwalił w księdze Ewangelię głoszoną przez Pawła. Autorstwo Łukasza potwierdzają ponadto: Tertulian, Orygenes, Euzebiusz z Cezarei, Hieronim. W tradycji tej mocno wskazuje się na związek Łukasza ze św. Pawłem oraz podkreśla jego zawód jako lekarza. Tradycję zewnętrzną potwierdza także analiza wewnętrzna trzeciej Ewangelii. Wykazuje ona zbieżności terminologiczne i teologiczne z listami Pawłowymi. W treści Ewangelii występuje wiele terminów związanych z dziedziną medyczną, np.: Łk 4,38 – trawiona wysoką gorączką; Łk 5,18 – sparaliżowany; Łk 14,2 – puchlina wodna. Św. Łukasz odróżnia przypadki opętania od zwykłych chorób (Łk 9,39; 13,11-16).

Co do miejsca powstania Ewangelii i Dziejów nie ma zgody wśród uczonych. Jedni wskazują na Antiochię: w Dziejach wiele tekstów odnosi się do tego miasta, w którym św. Łukasz mógł pod patronatem dostojnego Teofila napisać swe dzieło. Inni jako miejsce napisania Ewangelii wskazują Rzym, gdzie św. Łukasz miał przebywać jako towarzysz podróży św. Pawła. Nie ma także jednomyślności co do daty powstania dzieła. Część egzegetów skłania się do przekonania, że Ewangelia św. Łukasza została napisana na początku lat 60. Według Euzebiusza z Cezarei i św.  Hieronima miała ona powstać jeszcze za życia św. Pawła. Inni egzegeci wysuwają hipotezę, że jej powstanie należy datować po r. 70 – po zburzeniu świątyni jerozolimskiej. Według świadectwa św. Ireneusza – po śmierci Apostołów Łukasz spisał to, czego nauczał Paweł. W treści Ewangelii można znaleźć pewne aluzje odnoszące się do zniszczenia świątyni jerozolimskiej (Łk 21,20-24), św. Łukasz opisuje los Jerozolimy i jej mieszkańców w r. 70. Także w Prologu stwierdza, że już wielu przed nim próbowało ułożyć dzieje Jezusa. Wzmianka ta może być śladem późniejszej redakcji trzeciej Ewangelii. Wśród współczesnych egzegetów nie brak też takich, którzy przesuwają datę powstania trzeciej Ewangelii na lata 80–90 po Chr.

Zaraz na początku Ewangelii, w Prologu mamy wzmiankę, że Łukasz pisze swe dzieło dla dostojnego Teofila, którego greckie imię oznacza „umiłowany przez Boga” lub „kochający Boga”. Św. Łukasz nazywa go „najdostojniejszym” (gr. kratiste) – używając przymiotnika w stopniu najwyższym. Może to być pewnym śladem pełnienia przez niego ważnej funkcji w administracji rzymskiej. Łukasz pragnie, aby Teofil dojrzewał w wierze i przekonał się o całkowitej pewności nauk, których mu udzielono. Postać Teofila staje się figurą każdego ucznia, który pochylając się nad słowem Bożym, pragnie Boga jeszcze bardziej pokochać i poczuć, że jest przez Boga kochany miłością czystą i bezinteresowną – agape. Według starożytnej tradycji Ewangelia Łukaszowa była skierowana do chrześcijan pochodzących z pogaństwa. Św. Hieronim stwierdza, że św. Łukasz adresował swe dzieło do Greków nawróconych na chrześcijaństwo. Tradycję tę potwierdza także treść Ewangelii, z której wiele elementów nieprzychylnych poganom, a zawartych u Marka i Mateusza, zostało przez Łukasza usuniętych (np. pominięcie perykopy o kobiecie kananejskiej, wyśmianiu Jezusa przez żołnierzy rzymskich). W Ewangelii Dzieciństwa Jezus zostaje przedstawiony jako światło na oświecenie pogan. Łukasz w pozytywnym świetle stawia żołnierzy pochodzenia pogańskiego, którzy słuchają nauki Jana Chrzciciela (Łk 3,14), podkreśla wiarę setnika (Łk 7,2-10), chwali postawę Samarytan (Łk 10,30-37). Na pogańskich adresatów może też wskazywać wielokrotne objaśnianie słów, obrzędów i świąt żydowskich. Wiele współczesnych badań nie wyklucza faktu, że adresatami trzeciej Ewangelii mogli być także judeochrześcijanie. Na jej kartach mocno podkreślona jest rola Jerozolimy i świątyni jerozolimskiej oraz ewangelizacji ludu izraelskiego. W świetle tych badań możemy konkludować, że Łukasz adresował swe dzieło zarówno do wiernych nawróconych z pogaństwa, jak i wywodzących się z judaizmu.

Dwudzieło św. Łukasza ukazuje historię Jezusa i działanie Jego mocy w Kościele popaschalnym. Jest ono usytuowane w konkretnych uwarunkowaniach historycznych i geograficznych. Ewangelia Łukasza rozpoczyna się i kończy w Jerozolimie (ofiara Zachariasza w świątyni – Łk 1,8-23 oraz wzmianka o powrocie Apostołów do Jerozolimy i ich przebywaniu w Jerozolimie – Łk 24,52-53). W trzeciej Ewangelii cała droga Jezusa jest przedstawiona jako wędrówka w stronę Jerozolimy, natomiast w Dziejach znajdujemy opis działalności pierwotnego Kościoła od Jerozolimy aż po krańce świata. W Dziejach mocno akcentuje się rozkwit chrześcijaństwa i głoszenie Słowa Bożego, począwszy od Jerozolimy aż do całej Judei i Samarii (Dz 8,1.5.26), do Cezarei Nadmorskiej (Dz 8,40), Damaszku (Dz 9,2), Galilei (Dz 9,31), Jafy (Dz 9,42), od Fenicji, Syrii i Antiochii Syryjskiej (Dz 11,19) aż do Rzymu (Dz 28,14). Autor pragnie podkreślić, że opisywane przez niego wydarzenia nie dzieją się w jakimś zapadłym kącie (Dz 26,26), lecz stanowią ważny punkt w dziejach całego świata. Św. Łukasz pragnie przedstawić postać Jezusa na tle: historii starożytnego Rzymu, historii Palestyny i historii Kościoła.

Nawiązując do historii starożytnego Rzymu, św. Łukasz w relacji na temat narodzin Jezusa wzmiankuje dekret cezara Augusta (27 przed Chr.-
-14 po Chr.) oraz namiestnika Sulpicjusza Kwiriniusza (Łk 2,1-2). Początek działalności Jana Chrzciciela i Jezusa autor trzeciej Ewangelii (Łk 3,1) umieszcza w 15. roku rządów Tyberiusza (ok. 28–29 r.) oraz prefektury Poncjusza Piłata (26–36). W Dz 11,28 autor umieszcza wzmiankę na temat głodu za panowania cesarza Klaudiusza (41–54), a w Dz 18,2 mowa jest o wysiedleniu Żydów z Rzymu za cesarza Klaudiusza (49 r.). W 18,12 wzmiankowany jest prokonsul Achai – Iunius Annaeus Galio – przed którym stanął św. Paweł w r. 52.

W nawiązaniu do historii Palestyny życie kapłana Zachariasza i narodziny Jana Chrzciciela zostają usytuowane w czasach Heroda, króla Judei (37–4 przed Chr.). Podczas procesu (Łk 23,7-12) Jezus staje przed Herodem Antypasem – tetrarchą Galilei (4 przed Chr.–39). W Łk 3,2 są wzmiankowani najwyżsi kapłani, Annasz i Kajfasz. Występują oni także w Dz 4,6, gdzie Piotr i Jan zostają postawieni przed Sanhedrynem. W 12 rozdz. Dziejów mamy opis prześladowczej działalności króla Heroda Agryppy I (10 przed Chr.–44 po Chr.) i jego śmierci (Dz 12,23). W Dz 25,13 mowa jest o królu Agryppie II (27–93), przed którym zostaje postawiony św. Paweł.

Autor Dziejów przedstawia także historyczny rozwój pierwotnej wspólnoty nazywanej Kościołem (Dz  5,11; 8,1.3; 9,31; 20,28) lub Chrześcijanami (Dz 11,26). W Dziejach uczniowie Jezusa dokonywaniem cudów i świadectwem potwierdzają zbawczą moc Jezusa z Nazaretu.

Na początku Ewangelii i Dziejów św. Łukasz umieszcza Prolog, pragnąc usytuować swe dzieło w szerszym kontekście starożytnych dzieł retorycznych i biografii grecko-rzymskich, które zawsze rozpoczynały się prologiem. W Prologu Dziejów występuje odwołanie do pierwszej księgi (pierwszego słowa) – chodzi o Ewangelię św. Łukasza. W obu Prologach występuje także postać dostojnego Teofila. Na podstawie tego można wnioskować o wspólnym autorstwie trzeciej Ewangelii i Dziejów Apostolskich. Pierwsze słowa Ewangelii ukazują nam jej autora jako historyka, który w swym dziele pragnie opowiedzieć o wydarzeniach z życia Jezusa. Łukasz podkreśla, że relacja o tych wydarzeniach została przekazana przez naocznych świadków i tych, którzy stali się sługami Słowa. Historia Jezusa nie jest więc oparta na jakiejś czysto ludzkiej imaginacji i abstrakcyjnych ideach, lecz na świadectwie konkretnych osób, które słuchały słów Jezusa i widziały dokonywane przez Niego cudowne znaki. Grecki termin pragma (liczba mnoga – pragmata) oznacza zdarzenia, wydarzenia, dzieła i odnosi się konkretnego życia Jezusa z Nazaretu w historii. Łukasz poucza, że przy redakcji swego dzieła użył różnych źródeł pochodzących od wielu autorów, którzy opierali się na świadectwie naocznych świadków i sług Słowa. Podkreśla przez to, że fundamentalne w misterium wiary jest świadectwo i potrzeba przekazywania prawdy w całej wspólnocie. Łukasz używa zaimka osobowego dla pierwszej osoby liczby mnogiej („pośród nas”, „przekazali nam”), wskazując przez to na wspólnotę osób obejmującą ludzi we wszystkich miejscach i w każdym czasie.

Analizując w całości Ewangelię św. Łukasza, możemy zauważyć przemyślany przez Ewangelistę zamysł podziału dzieła na trzy części. Po Prologu następuje pierwsza część Ewangelii (Łk 1,5–9,50), która stanowi zapowiedź tajemnicy paschalnej. W części tej można wyróżnić dwie sekcje: Jezus a Jan Chrzciciel (Łk 1,5– 4,44) oraz działalność Jezusa w Galilei (Łk ,1–9,50). Druga część Ewangelii św. Łukasza jest opisem drogi Jezusa do Jerozolimy (Łk 9,51–19,27). Powtarzające się jak refren wzmianki o niej (Łk 9,51; 13,22; 17,11) stanowią kryterium podziału tej części na trzy mniejsze sekcje: obietnica Królestwa Bożego (Łk 9,51–13,21); nauka o warunkach przynależności do Królestwa Bożego (Łk 13,22–17,10); nadejście Królestwa Bożego (Łk 17,11–19,27). Trzecia część Ewangelii (Łk 19,28–24,53) koncentruje się na opisie męki, śmierci i zmartwychwstania Jezusa w Świętym Mieście. W części tej można wyróżnić 3 sekcje: nauczanie Jezusa w świątyni (Łk 19,28–21,38); opis męki i śmierci Jezusa (Łk 22,1–23,56); opis chrystofanii Zmartwychwstałego Pana (Łk 24,1-53).

Kluczowe miejsce w dwudziele św. Łukasza odgrywa teologia. Autor używa tytułów chrystologicznych i ukazuje kontynuację dzieła Jezusa w życiu pierwotnej wspólnoty chrześcijańskiej przedstawianej na kartach Dziejów Apostolskich. Św. Łukasz podkreśla, że Jezus jest Prorokiem w sensie biblijnym jako Ten, który objawia Boga. Jezus jest „ustami” samego Boga. Słowa Jezusa są wypełnieniem słów Boga. Moc słowa Jezusa widoczna jest przy różnych uzdrowieniach oraz wypędzaniu złych duchów. Słowa Jezusa są orędziem łaski i zbawienia. Źródłem zbawczej mocy słowa Jezusa jest Duch Święty (Łk 4,18-21). Jest On przez Boga posłany, aby ludzkości objawiać Słowo Boga (Łk 4,31-37). Jako Prorok wypełnia i realizuje Boży plan zbawienia. Działalność Jezusa w Ewangelii św. Łukasza zostaje zestawiona z działalnością proroka Eliasza (Łk 4,26; 7,11-17; 8,42; 9,38-42), którego dzieło doprowadza do pełni. Jezus jawi się jako Nowy Mojżesz – Prorok potężny w czynie i słowie. Jezus jako Prorok wypełnia wszystkie obietnice prorockie. Przez mękę, śmierć i zmartwychwstanie otwiera ludzkości drogę zbawienia wiecznego. Jak ukazują Dzieje, prorocką funkcję Jezusa kontynuują Apostołowie w mocy Ducha Świętego.

Św. Łukasz, często stosując terminologię dotyczącą rzeczywistości zbawienia, czerpie inspiracje z idei zawartych w Starym Testamencie, gdzie atrybut bycia zbawicielem przysługiwał tylko Bogu. Istota zbawienia realizowanego przez Jezusa zostaje wyrażona w Jego inauguracyjnym przemówieniu w synagodze w Nazarecie (Łk 4,16-30). Jezus mocno podkreśla, że Jego misja polega na uwalnianiu więźniów, leczeniu niewidomych, wyzwalaniu uciśnionych (Łk 4,18). Jego zbawcza działalność jest realizowana przez cuda, takie jak uzdrawianie, wskrzeszanie umarłych, wypędzanie złych duchów. Św. Łukasz mocno podkreśla zbawczy charakter męki i śmierci Jezusa. Jest to wyraźnie wyrażone w proroctwie Symeona (Łk 2,29-35). Dzięki tajemnicy paschalnej Jezusa wszyscy mogą dostąpić łaski odpuszczenia grzechów i zbawienia (Łk 24,47). Uniwersalny wymiar zbawienia skierowanego do każdego człowieka (zwłaszcza do grzeszników, pogardzanych, biednych) jest wielokrotnie podkreślany przez Łukasza. W Ewangelii znajdujemy piękne teksty o wybaczeniu grzesznikom: jawnogrzesznicy (Łk 7,56-60); Zacheuszowi (Łk 19,1-10), dobremu łotrowi (Łk 23,39-43). Łukasz opisuje też sceny, w których grzesznik doświadcza dobroci: syn marnotrawny otrzymuje przebaczenie w objęciach miłosiernego ojca (Łk 15,11-32); modlitwa celnika staje się wzorem prawdziwej, pokornej modlitwy (Łk 18,9-14); postawa Samarytanina staje się przykładem miłości bliźniego (Łk 10,25-37). Zbawcze dzieło Jezusa kontynuuje w mocy Ducha Świętego wspólnota pierwotnego Kościoła opisana na kartach Dziejów Apostolskich, w której główną rolę odgrywają św. Piotr i św. Paweł.

Ks. prof. Mirosław S. Wróbel

mm