Księga Powtórzonego Prawa zamyka narrację zawartą na kartach Pięcioksięgu, obejmującą dzieje od stworzenia świata do śmierci Mojżesza, i stanowi zarazem podsumowanie przedstawionego licznie na kartach Tory prawodawstwa. Pośród pięciu ksiąg pierwszej części Starego Testamentu stanowi ona ważne dopełnienie i domknięcie opowieści oraz podsumowanie i zebranie w całość przepisów dotyczących różnych aspektów życia religijnego i społecznego biblijnego Izraela.

Nazwa

Hebrajska nazwa ostatniej księgi Pięcioksięgu brzmi D^ebarim [czyt. d^ewarim], co znaczy „Słowa”, i pochodzi (tak jak w przypadku pozostałych ksiąg Tory) od pierwszych słów księgi: „Tymi słowami przemawiał Mojżesz do całego Izraela za Jordanem na pustyni” (Pwt 1,1). Ten swoisty tytuł to zarazem doskonałe wprowadzenie do tego, jaka jest Księga Powtórzonego Prawa: składają się na nią bowiem ostatnie słowa, mowy, zalecenia, upomnienia, które starszy już Mojżesz, w obliczu zbliżającej się śmierci, pozostawia Izraelitom. Ale hebrajski termin D^ebarim może oznaczać jednocześnie „Czyny”, bo słowa wypowiadane, zwłaszcza przez tak ważną postać jak Mojżesz, mają moc, mają być wprowadzane w życie przez Izraelitów i przemieniać ich życie, czynić lepszym, zwłaszcza wtedy, gdy pod wodzą następcy Mojżesza, Jozuego, wejdą już oni do Ziemi Obiecanej. Mojżesz, żegnając się z narodem, pozostawia mu to, co najważniejsze.

Biblia Grecka na określenie tytułu tej księgi używa nazwy Deuteronomion, składającej się z dwóch członów: deuteros, czyli „powtórny, wtórny, drugi”, i nomos, czyli „prawo”: zatem tytuł grecki (a potem także łaciński Deuteronomium) oddaje to, co mamy w języku polskim „powtórne, drugie, powtórzone prawo”. Ta nazwa nawiązuje do Pwt 17,18, gdzie w greckiej wersji księgi występuje wyrażenie „powtórne prawo”, w znaczeniu „powtórny zapis”, „powtórne rozporządzenie”, podczas gdy w tekście hebrajskim chodziło o „kopię”, „odpis” Prawa, które wspomniany w tekście przyszły król „będzie miał przy sobie i będzie czytał po wszystkie dni swego życia, aby się nauczył czcić Pana, Boga swego, strzegąc wszystkich słów tego Prawa i stosując jego postanowienia” (Pwt 17,19). Prawo to coś, co ma zachowywać przy życiu, co należy powtarzać i czego należy uczyć, by dobrze żyć.

W nazwie greckiej zwraca się zatem uwagę na prawodawstwo, które w znacznej części w Księdze Powtórzonego Prawa stanowi właśnie powtórzenie oraz zaktualizowanie przepisów i rozporządzeń podanych w poprzednich księgach, opowiadających o dziejach Izraelitów pod wodzą Mojżesza. Stąd Pwt może stanowić swoistą powtórkę materiału, repetytorium. W starożytności istniało znane łacińskie powiedzenie: repetitio est mater studiorum („powtarzanie jest matką nauki”) – tym właśnie jest Księga Powtórzonego Prawa: powtórzeniem, które ma pomóc dobrze zapamiętać to, co stanowi najważniejszą spuściznę biblijnego Izraela.

Treść i kompozycja

Księga została opracowana w formie długiej, pięknej, a czasem bardzo osobistej pożegnalnej mowy Mojżesza, jakby jego testamentu. Czytelnik odnosi wrażenie, że zawiera historię ostatnich dni życia wielkiego przywódcy i prawodawcy, który wykorzystuje nawet ostatnie momenty, by przekazać ludowi to, co najistotniejsze. W księdze często powtarzają się słowa: „Mojżesz powiedział...”. Dzięki takiej formule wprowadzającej, rozporządzenia i przepisy nabierają charakteru mów i pouczeń. Księga jest zbiorem praw oraz reguł postępowania wydzielonych czterema tytułami, umieszczonymi kolejno w Pwt 1,1; 4,44; 29,1 oraz 33,1. Tytuły te dzielą księgę na cztery nierówne rozmiarami części, traktowane jako kolejne „mowy Mojżesza”:

1. Pwt 1,1-4,43: pierwsza mowa Mojżesza;
2. Pwt 4,44-28,69: druga mowa Mojżesza;
3. Pwt 29-32: zawarcie przymierza w Moabie;
4. Pwt 33-34: błogosławieństwo Mojżesza i jego śmierć.

Część pierwsza stanowi retrospektywne spojrzenie na wędrówkę od pobytu pod Synajem do przybycia do Moabu. Przypomina najważniejsze epizody, podkreślając skuteczność opieki Bożej nad Izraelem wyprowadzonym z niewoli i prowadzonym ku Ziemi Obiecanej. Jeden z kluczowych tematów stanowi wskazanie na los Mojżesza, który będzie oglądał kraj na własne oczy, ale Jordanu nie przejdzie (3,27) i nie wprowadzi Izraelitów do kraju, który przyobiecał im Bóg.

Zasadniczy trzon całej Księgi stanowi część druga, znana jako Kodeks Deuteronomiczny (Pwt 5-28). Cały ten zbiór rozporządzeń, który otwiera druga wersja Dziesięciorga Przykazań (Pwt 5; mająca swój odpowiednik w Księdze Wyjścia – Wj 20), wyróżnia się spójnością. Można w nim rozpoznać następujące tematy:

1. a) Pwt 5-11: wprowadzenie historyczne, czyli podstawy przepisów Prawa oraz główne wymogi czci Boga wraz z zachętami do posłuszeństwa i lojalności;
2. b) Pwt 12-26: korpus Prawa: nakazy i przykazania dotyczące różnych aspektów życia jednostki i wspólnoty wierzących;
3. c) Pwt 27-28: błogosławieństwa (za wierność) i przekleństwa (za niewierność).

Jest to schemat typowy dla rzeczywistości przymierza, a podobną strukturę można było wcześniej odnaleźć w Księdze Wyjścia.

Niektórzy uważają, że tekst Pwt 5-28 mógł stanowić wspomnianą w innych miejscach Biblii „Księgę Prawa”, odnalezioną za panowania króla Jozjasza (640-609 przed Chr.) podczas prac remontowych w świątyni jerozolimskiej w 622 r. przed Chr. (2Krl 22,3-20; 23,1-3.21-23). Jej zapis mógł być przechowywany jako świadectwo przymierza na Synaju, odnowionego po wejściu Izraelitów do Kanaanu. Do owej starożytnej „Księgi Praw” w późniejszym okresie dodano wprowadzenie (Pwt 1-4) oraz zakończenie (Pwt 29-32) z opisem przymierza w Moabie oraz błogosławieństwa i śmierci Mojżesza.

Teologia

W Pwt mamy do czynienia z prawodawstwem podanym w perspektywie pastoralnej. Rozporządzenia zostały ujęte w formie zachęty, czyli parenezy. Ten pastoralny styl przybliża Prawo, potwierdza jego zasadność i potrzebę.

Księga zawiera rozmaite prawa i rozporządzenia, które w biblijnym Izraelu nagromadzono przez wieki. Dzięki zebraniu ich w całość, powtórzeniu tego, co znano z wcześniejszych tradycji, możemy je poznać, odtworzyć ich ewolucję oraz opisywać życie wspólnoty wierzących. Rozporządzenia te mają charakter zobowiązania i powinności. Oznaczają, że Boga należy nie tylko wielbić, lecz także Mu służyć, co oznacza potwierdzanie swojej wiary określonym sposobem życia. Wiara musi być czytelna i posiadać wymiar świadectwa. Największe świadectwo daje tu sam Mojżesz.

Pośród najważniejszych tematów teologicznych, które pojawiają się w księdze, najistotniejsza jest koncepcja istnienia ludu Bożego i idea Bożego wybrania tego ludu (zob. Pwt 6,5; 29,12): lud Bożego wybrania realizuje powołanie na płaszczyźnie historii, a jego historia stanowi składnik Bożego planu zbawienia wszystkich ludzi. Historia i dzieje nabierają zatem wartości religijnej i teologicznej. Wybranie i powołanie Izraelitów są postrzegane jako powinność, zobowiązanie, natomiast ich realizacja tworzy wspólnotę ludzi, którzy kierują się tą samą wiarą i jej wzniosłymi wymaganiami.

Z ideą wybrania łączy się nierozerwalnie wątek obietnicy: Bóg, powołując patriarchów (pater – „ojciec”, arche – „początek”, „ojcowie początków”), dał im obietnice: swojej opieki oraz ziemi, które realizował w rozmaitych wydarzeniach wędrówki Izraelitów i w życiu samego Mojżesza. Powinnością Izraelitów jest pamiętać o owych obietnicach i ich wypełnianiu. Mojżesz. podsumowując to, co najważniejsze, podkreśla, że Bóg nieustannie opiekuje się swoim ludem i jest wierny swojemu słowu. I właśnie na tym ma opierać się pewność przyszłości, bo Bóg nigdy nie pozostawi swoich wybranych bez pomocy ani też o nich nie zapomni. Mojżesz jednocześnie przestrzega, by i Izraelici pozostali wierni zobowiązaniom wynikającym z przymierza z Bogiem, bo te są gwarantem dobrego życia.

Dar ziemi, który stanowi konkretny wyraz Bożej obietnicy, ma być tym, co spaja naród w drodze i daje nadzieję na przyszłość. W Księdze Powtórzonego Prawa mamy sytuację, w której naród Izraela jeszcze jest w drodze ku Ziemi Obiecanej. Obecny w księdze nacisk na prawodawstwo społeczne w wypowiedziach Mojżesza wynika z tego, by tej nadziei nadać konkretny wymiar: Prawo ma nadać kształt życiu w owej wymarzonej, obiecanej przez Boga ziemi.

Księga stanowi zatem swoisty testament i repetytorium. Pouczenie przekazane jest z miłością przywódcy ludu dla synów Izraela, by ci ponieśli je w przyszłość i na nim budowali swoją tożsamość.

Dr hab. Barbara Strzałkowska, prof. UKSW
Kierownik Katedry Egzegezy Starego Testamentu

Tekst pochodzi z kwartalnika "Civitas Christiana" nr 4 | październik-grudzień 2022

/em