W ponadtysiącletniej historii stosunków polsko-niemieckich można wskazać nieliczne osoby, które w sposób znaczący przyczyniły się do wzajemnego poznania pod względem kulturowym czy też pojednania w wymiarze politycznym i  społecznym. Bez wątpienia do grona tych osób należy Anton Hilckman (1900–1970), niemiecki filozof i teoretyk cywilizacji, którego można uznać za orędownika „sprawy polskiej” w  Niemczech XX w. apologeta cywilizacji łacińskiej i Amicus Poloniae. 

Anton (Józef, Maria) Hilckman urodził się 4 marca 1900 r. w  Bevergern, zmarł 25 stycznia  1970 w Moguncji, był doktorem nauk politycznych Uniwersytetu we Freiburgu (1921) i nauk filozoficznych Katolickiego Uniwersytetu w Mediolanie (1936), a jak sam podkreślał – uczniem polskiego historiozofa Feliksa Konecznego. W okresie międzywojennym prześladowano go ze względu na zaangażowanie polityczne i walkę z narodowym socjalizmem w Niemczech, emigrował do Włoch w 1933 r., następnie aresztowany przez Gestapo w 1940 r. był więziony w obozach koncentracyjnych Oranienburg, Buchenwald oraz Langenstein-Zwieberge niedaleko Drezna. Po roku 1945 powołano go na stanowisko profesora Uniwersytetu im. Gutenberga w Moguncji, gdzie założył Instytut Porównawczej Nauki o Cywilizacjach. W dowód uznania za działalność naukową, społeczną i polityczną został odznaczony orderem Palmes Académiques we Francji, Złotym Krzyżem św. Góry Athos w Grecji oraz Krzyżem Oficerskim „Polonia Restituta” nadanym post mortem przez polski rząd na uchodźstwie w Londynie w 1970 r. W okresie powojennym był również członkiem Polskiej Akademii Nauk w Londynie.

Pierwszy okres życia i twórczości Hilckmana, do momentu aresztowania przez Gestapo w 1940 r., wypełniła przede wszystkim szeroko rozwinięta działalność naukowa, publicystyczna i polityczna w Niemczech okresu międzywojennego. Hilckman w sposób jednoznaczny przeciwstawiał się procesowi militaryzacji Niemiec, który jego zdaniem wynikał z mentalności pruskiej i miał doprowadzić do przejęcia władzy przez narodowych socjalistów (w 1933 r.). Jako alternatywę uczony wskazywał na konieczność nawiązania do chrześcijańskiego dziedzictwa kulturowego Niemiec.
Hilckman zdobył rozgłos w okresie międzywojennym artykułami prasowymi dotyczącymi bieżących wydarzeń politycznych w Niemczech i w Europie, które publikował w najważniejszych periodykach prasy katolickiej i narodowej praktycznie we wszystkich krajach Europy. Znając bez mała 30 języków, mógł bezpośrednio zwracać się do przedstawicieli poszczególnych narodów europejskich. Jako przykład mogą posłużyć jego artykuły pisane i publikowane w języku polskim w „Gazecie Olsztyńskiej”. Konsekwencją jego działalności było nasilenie się wobec niego prześladowań oraz konieczność opuszczenia kraju w 1933  r. W 1940 r. przyjechał do Niemiec na pogrzeb matki i został aresztowany przez Gestapo. Wyrokiem sądu w Bielefeld uznany za „nieuleczalnego wroga nazizmu” został skazany na zagładę w obozach koncentracyjnych. Powrócił jednak na wolność w styczniu 1945 r.

Po II wojnie światowej podjął pracę naukową na Uniwersytecie im. Gutenberga w Moguncji, gdzie przez cały okres powojenny wykładał i popularyzował naukę Feliksa Konecznego o cywilizacjach. W okresie tym angażował się w proces pojednania oraz upominał się o prawa narodów Europy Środkowowschodniej. Tematom tym poświęcił liczne publikacje, odczyty i audycje radiowe, m.in. dla Radia Wolna Europa. W 1962 r. założył stowarzyszenie „Amici Poloniae”, którego celem było upowszechnianie kultury polskiej w Niemczech. Do końca życia Hilckman utrzymywał bliski kontakt z emigracją polską, jednocześnie konsekwentnie odrzucał jakąkolwiek formę współpracy z reżimem komunistycznym w Polsce.

Głównym wyzwaniem w jego działalności naukowej, społecznej i politycznej było wskazanie przyczyn tak dramatycznych wydarzeń w nowożytnej historii Niemiec i Europy, które doprowadziły do II wojny światowej i podziału starego kontynentu na dwa zwalczające się układy militarne i ideologiczne. Zdaniem Hilckmana rozwiązanie tej zagadki należy upatrywać w fenomenie wielości cywilizacji, który według Feliksa Konecznego wyraża odmienne, często antagonistyczne i wzajemnie znoszące się metody ustroju życia społecznego.

Samo zagadnienie cywilizacji podjął Hilckman już w okresie międzywojennym przy analizie ówczesnej sytuacji w Niemczech, podkreślając fakt zdominowania kultury narodowej w Niemczech przez obcą jej mentalność pruską. Jak sam podkreślał, rozwiązanie tej swoistej zagadki cywilizacyjnej Niemiec zawdzięczał Feliksowi Konecznemu i jego pracy Bizantynizm niemiecki z 1927 r.: że nowożytne Niemcy, odchodząc od chrześcijańskiego dziedzictwa, przyjęły obcą kulturze niemieckiej mentalność pruską, której korzenie sięgają średniowiecznej cywilizacji bizantyńskiej, a czego wyrazem był system filozoficzny Hegla oraz absolutyzacja państwa pruskiego. W ten sposób w ciągu wieków ukształtował się tzw. bizantynizm niemiecki w formie państwa pruskiego. System ten charakteryzował się postępującą militaryzacją państwa i społeczeństwa (tzw. państwo koszarowe) oraz radykalnym podporządkowaniem jednostki państwu.

Już w okresie powojennym praca nad teorią cywilizacji zdominowała działalność naukową Antona Hilckmana. Jak sam twierdził, do nauki Konecznego dodał jedynie słowo „porównawcza”. Na szczególną uwagę zasługuje nieopublikowana dotychczas jego druga rozprawa doktorska poświęcona teorii cywilizacji, pt. La storiosofia induttiva di Feliks Koneczny z 1936 r. Według Hilckmana fenomen cywilizacji obejmuje wszystkie dziedziny i obszary życia człowieka w wymiarze indywidualnym i społecznym. Podkreślał, że fakt wielości cywilizacji bezpośrednio kształtuje historię powszechną. W jednym z esejów przestrzegał: „Przeoczyć różnice cywilizacji, to znaczy nie znać prawdy (…) żaden plan nowego politycznego ukształtowania ziemi nie powinien pominąć różnic cywilizacyjnych, nie powinien tak czynić, jak gdyby one miały tylko podrzędne znaczenie. Żaden międzynarodowy związek nie powinien pomijać najwyższych duchowych różnic pomiędzy ludzkością, jeśli nie chce nosić w sobie zalążka śmierci, nie chce siebie samego skazać na bezpłodność; gdyż każda cywilizacja ma swą własną etykę i dla narodów różnych cywilizacji – te same słowa nie oznaczają tych samych rzeczy”. Pod względem filozoficznym Hilckman nawiązywał do filozofii św. Tomasza z Akwinu. Na tej podstawie przedstawił personalistyczną koncepcję człowieka jako homo numine afflatus, człowieka owianego i przepełnionego duchem.

Działalności naukowej Hilckmana zawsze towarzyszyło zaangażowanie w bieżące wydarzenia polityczne. Już po zakończeniu II wojny światowej ponownie zaangażował się politycznie na rzecz zjednoczonej Europy. Hilckman należał do tego pokolenia katolików, którzy tworzyli podstawy chrześcijańskiej i łacińskiej Unii Europejskiej. Prawdziwą białą plamę w historii stosunków polsko-niemieckich stanowi natomiast zaangażowanie Hilckmana na rzecz pojednania między narodami. Hilckman był przyjacielem Polski, kochał kulturę polską, rozumiał naszą historię. Wielokrotnie w swych artykułach podkreślał, że pojednanie polsko-niemieckie stanowi niezbędny warunek pokoju i zjednoczenia Europy. Dzięki swym artykułom poświęconym dziełu Feliksa Konecznego oraz osobie Pawła Włodkowica podkreślał znaczenie myśli i kultury polskiej dla samych Niemiec. Temu właśnie zadaniu miało służyć założone przez Hilckmana stowarzyszenie „Amici Poloniae”.
Obecnie spuścizna Antona Hilckmana znajduje się w jego rodzinnym domu w Bevergern. W 2013 r. ukazała się pierwsza obszerna monografia poświęcona jego życiu i dziełu (Stępień T., Europa wobec cywilizacji. Antona Hilckmana porównawcza nauka o cywilizacjach), a opracowana tymczasem bibliografia dzieł Antona Hilckmana obejmuje ponad tysiąc pozycji. Sukcesywnie przygotowywane jest wydanie „Dzieł zebranych”. Na lata 2017–2018 planuje się edycję pism politycznych.

Tomasz Stępień