Nie wszyscy pamiętają o tym, że Bliski Wschód i śródziemnomorska część Afryki Północnej, a nie tylko Palestyna i Izrael, są kolebką chrześcijaństwa. A przecież to ziemie, które od czasów Chrystusa zamieszkiwali chrześcijanie różnych obrządków. Muzułmanie dotarli tam dopiero w VII i VIII wieku, dokonując systematycznie islamizacji tych terenów. Dziś chrześcijanie na tych ziemiach żyją w bardzo trudnych warunkach. Wielu z nich na skutek prześladowań wyemigrowało do Europy, obu Ameryk, a nawet Australii, tak że obecnie stanowią oni zaledwie około 3,6% miejscowej ludności.

Kręgi geograficzne

Współcześnie ludność Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej wyznająca chrześcijaństwo dzieli się na rdzennych Arabów nawróconych na chrześcijaństwo w starożytności i wczesnym średniowieczu oraz na potomków ludności niearabskiej, zarabizowanych w wyniku podbojów arabskich (m.in. Asyryjczycy, Koptowie, Maronici).

Silna chrystianizacja terenów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej miała miejsce w IV i V wieku. Do VI wieku chrześcijaństwo obejmowało swym zasięgiem większość ziem cesarstwa rzymskiego. W Europie opierało się od południa po Dunaj, a od zachodu po Ren. Na Południu obejmowało śródziemnomorskie wybrzeża Afryki, a wzdłuż Nilu sięgało na południe po Etiopię. Na Wschodzie zaś obejmowało całą dzisiejszą Turcję, Izrael, Palestynę, Liban, Syrię, Jordanię, Irak, Armenię, Gruzję i Azerbejdżan. Chrystianizacji uległy północne tereny Półwyspu Arabskiego (państwa Ghassanidów i Lachmidów), a nawet tereny dzisiejszego Jemenu czy Bahrajnu! W tym okresie największym skupiskiem chrześcijan były tereny dzisiejszej Turcji, Palestyny, Izraela, północnej Tunezji, północno-wschodniej Algierii oraz okolice Tangeru w północnym Maroku, zaś w Europie okolice Rzymu oraz południowe wybrzeże Hiszpanii, od Sewilli po Kartagenę. Stąd główne siedziby administracyjne ówczesnego Kościoła – patriarchaty – oprócz Rzymu, mieściły się na Bliskim Wschodzie: w Aleksandrii, Jerozolimie, Konstantynopolu i Antiochii. Pierwsze sobory, czyli spotkania biskupów całego Kościoła, także miały miejsce na Bliskim Wschodzie: w Nicei, Efezie, Chalcedonie i Konstantynopolu. Jeśli zaś chodzi o Ojców Kościoła, czyli starożytnych pisarzy-teologów chrześcijańskich, urodzonych od II do przełomu VII i VIII wieku, których pisma wywarły znaczny wpływ na wykrystalizowanie się doktryny chrześcijańskiej, to na trzydziestu dziewięciu najczęściej wymienianych przez historyków Kościoła, z terenów dzisiejszej Europy pochodziło tylko dwunastu, natomiast dwudziestu siedmiu z terenów Bliskiego Wschodu (m.in. Klemens, Orygenes, Atanazy Wielki, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nazjanu, Grzegorz z Nyssy, Jan Chryzostom) oraz z Afryki Północnej (m.in. Tertulian, Cyprian, Augustyn).

Historyczna różnorodność

Chrześcijaństwo w basenie Morza Śródziemnego rozwijało się w pierwszych wiekach w obrębie kilku kręgów cywilizacyjnych. Każdy z tych kręgów kultury chrześcijańskiej miał własną tradycję literacką i własną formę kultury.

Najbardziej prężne były Kościoły wschodnie z terenów dzisiejszej Turcji (zwłaszcza Kapadocji) oraz wschodnich wybrzeży śródziemnomorskich, czyli tam, gdzie kultura hellenistyczna była najsilniejsza, a więc w wielkich greckich miastach śródziemnomorskiego świata: Antiochii, Efezie, Tesalonice, Koryncie i Aleksandrii. To tam uformowało się chrześcijaństwo jako religia światowa i tam podjęta została pierwsza próba syntezy filozofii greckiej z chrześcijaństwem. Kościoły na tych terenach stały się w późniejszym okresie bazą Kościoła bizantyjskiego, a po rozłamie chrześcijaństwa w XI wieku – prawosławnego.

W połowie III wieku wyodrębnił się i zdobył własną oryginalność Kościół na Zachodzie, tzw. łaciński. Na jego czoło wysunęła się Italia z Rzymem oraz Afryka Północna (tereny wokół Kartaginy). W tym miejscu trzeba przypomnieć, że łacińska literatura chrześcijańska i cała teologiczna tradycja zachodniego Kościoła nie zrodziły się w Europie, lecz w Afryce, na obszarach dzisiejszej Tunezji i Algierii, skąd pochodzili Ojcowie: Tertulian, Cyprian i Augustyn.

Jeszcze inne tradycje teologiczne wypracowali na przestrzeni IV i V wieku chrześcijanie z Syrii i Egiptu, wychowani poza greckim oddziaływaniem kulturowym. Kościoły oparte o te tradycje, tzw. starożytne Kościoły wschodnie, działają na tych terenach do dziś. Pierwszym nurtem był wywodzący się z nestorianizmu ryt chaldejski (zwany też syro-chaldejskim), który uformował się na terenach dzisiejszego Iraku, Iranu i Turcji. Jego zwolennicy dotarli aż do Chin, Indii (tzw. chrześcijaństwo malabarskie) i Azji Środkowej (Turkiestanu i okolic Taszkentu). Z kolei w Egipcie oraz Syrii inny odłam chrystianizmu – monofizytyzm – uformował w Egipcie Kościół koptyjski, a ten z kolei ewangelizował w VI wieku Nubię i Etiopię. W Syrii zaś monofizytyzm ukształtował odrębne wspólnoty Kościoła jakobickiego i ormiańskiego (chrześcijaństwo w Armenii stało się religią państwową już w IV wieku) oraz związanego z nimi Kościoła gruzińskiego, który około 600 roku oddzielił się od ormiańskiego i zwrócił w kierunku Bizancjum. Dziś Kościół gruziński zaliczany jest do rodziny Kościołów prawosławnych rytu bizantyjskiego. Monofizytami byli początkowo również maronici z Libanu, którzy dziś są katolikami.

Obecnie na Bliskim Wschodzie, oprócz wyżej wymienionych starożytnych Kościołów wschodnich, funkcjonują też Kościoły prawosławne oraz wspólnoty obrządku katolickiego różnych rytów.

Dzisiejsza mozaika

Cały Bliski Wschód i Afryka Północna, pierwotnie niemal całkowicie schrystianizowane, zostały w okresie od 632 do 750 roku opanowane przez islam, z wyłączeniem terenów dzisiejszej Turcji. Upadek Konstantynopola w 1453 roku przypieczętował ostatecznie islamizację tych obszarów, w tym również Turcji, a nawet fragmentów Bałkanów. Populacja chrześcijan w latach 1500-1900 spadła do około 15% całej ludności tych terenów. Niestety, wraz z początkiem XX wieku rozpoczął się proces całkowitego zaniku chrześcijaństwa na Bliskim Wschodzie. Szczególnie tragiczne w tym procesie okazało się ostatnie dwadzieścia lat. Między rokiem 1910 a 2010 udział chrześcijan spadł na Bliskim Wschodzie z 13,6% do około 4,2%. W poszczególnych krajach skala spadku w latach 1910-2024 była następująca: w Libanie spadek z 77,5% do 30,4%, Egipcie z 18,7% do 8,5%, Iraku z 6,3% do 0,6%, Izraelu z 8% do 1,8%, Jordanii z 5,8% do 1,9%, Palestynie z 11,6% do 1%, Syrii z 15,6% do 2,7%, Turcji z 21,7% do 0,2% (za: ks. prof. Piotr Mazurkiewicz, Bliski Wschód bez chrześcijan? Migracja a zmiany w strukturze religijnej społeczeństw na Bliskim Wschodzie). Jedynie na Cyprze spadek był mniejszy – z 77,9% do 71,5%. Co ciekawe, w ostatnich latach wzrost liczby chrześcijan nastąpił w krajach Zatoki Perskiej, takich jak Arabia Saudyjska, Bahrajn, Katar, Kuwejt, Oman czy Zjednoczone Emiraty Arabskie, czyli w krajach, gdzie chrześcijaństwo było prawie nieobecne. Nie są to jednak lokalni chrześcijanie, ale imigranci zarobkowi głównie z Filipin i krajów afrykańskich, przebywający tam raczej czasowo.

Dziś chrześcijan na Bliskim Wschodzie i w Afryce Północnej została garstka, a ci, którzy trwają na tej ziemi, spotykają się z agresją i ich sytuacja życiowa ulega stałemu pogorszeniu. Kościoły wschodnie są zagrożone prawdziwym i faktycznym wymarciem, bo większość chrześcijan z tych terenów z powodu prześladowań chce emigrować lub jest do tego zmuszana. Niestety, rządy państw europejskich nie robią praktycznie nic, by zaradzić tej sytuacji. Co gorsze, Unia Europejska próbuje wymuszać na krajach członkowskich przyjmowanie imigrantów, którymi są głównie muzułmanie z Bliskiego Wschodu i Afryki, ale o obronę miejscowych chrześcijan przed prześladowaniami i pomoc dla nich jakoś nie walczy. Smutna i gorzka to prawda, której Europejczycy będą się kiedyś bardzo wstydzić, a swego zaniechania żałować.

Tekst pochodzi z kwartalnika "Civitas Christiana" nr 2/2025

/ab