“Wszystko mi jedno, czy mam wsiewać słowem i przykładem życia, czy krwią własną, byleby tylko Polska pozostała królestwem Chrystusa” – Stefan Kardynał Wyszyński.

Pod koniec 2017 roku ukazał się drukiem I tom zapisków kardynała Stefana Wyszyńskiego, otwierający imponującą serię wydawniczą, zatytułowaną, zgodnie zresztą z oryginalną koncepcją Prymasa – Pro memoria. Przedsięwzięcie to było możliwe dzięki umowie zawartej pomiędzy Instytutem Pamięci Narodowej, archidiecezją warszawską, archidiecezją gnieźnieńską, Uniwersytetem Kardynała Stefana Wyszyńskiego i  Instytutem Prymasa Wyszyńskiego. Jest to jedno z największych osiągnięć wydawniczych IPN, realizowane w ramach centralnego projektu badawczego Władze komunistyczne wobec Kościołów i związków wyznaniowych w Polsce 1944-1989. Ambicją twórców projektu jest prezentowanie monografii i istotnych materiałów dotyczących życia Kościoła katolickiego w okresie walki o duszę narodu. Na najbliższe lata przewidziano realizację publikacji, które obejmują tematykę: Księża dla władzy groźni. Współpraca duchowieństwa z opozycją 1976-1989; Biskupi w rzeczywistości politycznej Polski „ludowej”; Urząd ds. Wyznań: struktury, działalność, ludzie. Przewidywany nakład publikacji serii Pro memoria wynosi od 2500 do 5000 egzemplarzy dla każdego z 27 planowanych woluminów. Wydawnictwo zobowiązało się także udostępniać kolejne tomy zapisków w Internecie, po upływie dwóch lat od opublikowania ich drukiem.

Inauguracyjny tom Pro memoria zawiera przemyślenia i uwagi kardynała Wyszyńskiego z okresu 1948–52. Pierwsze lata prymasostwa przypadają na moment wdrażania przez władzę komunistyczną programowej ateizacji społeczeństwa. W czasach stalinowskich działania były nastawione na wyeliminowanie Kościoła z życia publicznego; Bolesław Bierut nazwał je zresztą „wielkim natarciem”. Kościołowi odebrano liczne szkoły, szpitale oraz organizacje, przejmowano wydawnictwa oraz majątki ziemskie. To samo uczyniono z „Caritasem” (akcja „C”), licząc na rozłam duchowieństwa. Nadrzędnym celem pracy prymasa stało się zatem zapewnienie Kościołowi prawa do wolności w pracy duszpasterskiej, jak również niedopuszczenie do uzależnienia go od państwa. Wyszyński uważał za priorytet uniemożliwienie władzom doprowadzenia do zerwania przez Kościół w Polsce stosunków z Watykanem, czyli de facto transformacji w prorządowy kościół narodowy. Posługa prymasowska rozpoczyna się więc w czasach najtrudniejszych, czasach formowania ruchu „księży-patriotów” (ZBoWiD stanowił w 1952 roku już 10% całego duchowieństwa) – krytykujących biskupów i  papieża, czasach licznych represji oraz kontrowersyjnego porozumienia z 14 kwietnia 1950 roku.

W niedługim czasie po premierze I tomu Pro memoria opublikowano kolejny, który prezentuje zapiski sporządzone w okresie od 1 stycznia do 20 września 1953 roku, czyli na dziewięć miesięcy przed aresztowaniem. Wśród notatek na szczególną uwagę zasługują komentarze dotyczące wysłanego do Bieruta memoriału Non possumus.

Redakcja „Civitas Christiana” poprosiła o komentarz prezesa IPN, dr. Jarosława Szarka, dlaczego IPN zdecydował się na tak obszerną, 27 tomową publikację – czy ze względu na szczegółowe świadectwo epoki – wartość historyczną, dokumentalną, czy publicystyczną spójność rękopisów Prymasa:

– 27-tomowa monumentalna edycja źródłowa Pro memoria, obejmująca codzienne zapiski Prymasa Stefana Wyszyńskiego z lat 1948-1981 to wyjątkowe dzieło, ponieważ dokumentuje zmagania Kościoła katolickiego z totalitarnym państwem. Mówimy o świadectwie jednej z  najwybitniejszych postaci w  polskiej historii, Prymasa Tysiąclecia, która stała się symbolem niezależności, oporu wobec władz PRL-u. Kościół pod jego przywództwem udzielał pomocy i wsparcia  ofiarom  represji.

Prekursor katolickiej nauki społecznej, kapelan Armii Krajowej, biskup diecezji lubelskiej, arcybiskup warszawski i gnieźnieński, wreszcie – przez ponad trzydzieści lat – Prymas Polski. W 1953 r. otrzymał nominację kardynalską i w tym samym roku władze komunistyczne na trzy lata pozbawiły go wolności. W więzieniu zachował niezłomną postawę i napisał Jasnogórskie Śluby Narodu Polskiego, które zostały uroczyście złożone 26 sierpnia 1956 na Jasnej Górze przy udziale miliona wiernych.

Świadectwo Prymasa w tym jakże dramatycznym czasie – od pierwszych lat terroru komunistycznego, przez Wielką Nowennę Tysiąclecia Chrztu Polski, którą przygotował, wielkie zwycięstwo 16 października 1978 roku, gdy Karol Wojtyła został powołany na Stolicę Piotrową, strajki w sierpniu 1980 r. i powstanie „Solidarności” – jest nie do przecenienia. To ogromna wartość nie tylko dla historyków. Prymas był autorytetem społecznym, duchowym i intelektualnym. Gdy żegnaliśmy go w 1981 r., napis na szarfie na jego trumnie głosił „Niekoronowanemu królowi Polski”.

Dokonania kard. Wyszyńskiego przebiły się do świadomości historycznej także młodych Polaków i – jak wynika z badań z 2015 r. – znalazł się on w gronie kilkunastu postaci uznawanych przez młodzież za najważniejsze dla historii Polski. Wspominając o  gorliwym patriotyzmie Prymasa warto zacytować jego słowa: „Wszystko mi jedno, czy mam wsiewać słowem i przykładem życia, czy krwią własną, byleby tylko Polska pozostała królestwem Chrystusa”.

– Jesteśmy dumni z publikacji kolejnych tomów zapisków Pro Memoria – to jeden z największych sukcesów naukowych i wydawniczych, którego współtwórcami oprócz  Instytutu Pamięci Narodowej są również: Instytut Prymasa Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz Uniwersytet Kardynała Wyszyńskiego – przyznaje dr J. Szarek.

Prymas konsekwentnie odnotowywał swoje refleksje przez ponad 30 lat posługi, obejmując okres pomiędzy 22 października 1948 r. a 12 maja 1981 roku. Kres życia jest tu zatem naturalną cezurą sumiennie prowadzonych rękopisów. Do dyspozycji historyków pozostało ich aż kilkadziesiąt tomów. Dotychczas szerokiemu gronu czytelników znane były głównie Zapiski więzienne, które kardynał sporządził w czasie internowania (1953–1956).

Nad merytoryczną jakością wielotomowego wydawnictwa czuwa specjalnie powołana Rada Programo- wa w składzie: Iwona Czarcińska, ks. prof. Bogdan Czyżewski, prof. Antoni Dudek, bp prof. Jan Kopiec, dr Tadeusz Krawczak, ks. prof. Krzysztof Pawlina, bp dr Marek Solarczyk oraz prof. Jan Żaryn.

Ks. prof. Bogdan Czyżewski specjalnie dla Miesięcznika „Civitas Christiana” odpowiada na pytanie, jakie nowe aspekty osobowości i formacji intelektualnej, które uszły uwagi monografistów, biografów, historyków Kościoła dotychczas, odsłaniają i przybliżają zapiski w pełnej edycji?
– Chciałbym zwrócić uwagę na dwa aspekty. Po pierwsze, wydane do tej pory dwa tomy niemal codziennych zapisków księdza prymasa Stefana Wyszyńskiego wprowadzają niewątpliwie czytelnika nie tylko w świat jego jakże osobistych niekiedy refleksji, ale dokładnie rysują tło historyczne tamtych czasów. Dla mnie stanowią one swoistą kronikę zapisanej oraz osobiście przeżytej przez świadka tamtych czasów historii Polski i Kościoła. Autor zapisków nie tylko ocenia poszczególne wydarzenia, także informuje o nich, nie ucieka przed przyznaniem się, że niekiedy są one dla niego samego bardzo bolesne. Według mnie jest to ocena nie tylko rzeczowa i spokojna toczącej się wówczas historii, ale jakże ciekawie ujęta, barwnie opisana. Czytając ją odnosi się wrażenie, jakby samemu uczestniczyło się w tych wydarzeniach.

Druga rzecz, która ujęła mnie podczas lektury zapisków to niezwykle dokładna, chociaż niekiedy krótka charakterystyka pojawiających się w Pro memoria osób. W wielu przypadkach wystarczyło jedno lub dwa zdania na temat spotkanej postaci, by przekonać się, że Ksiądz Prymas był niezwykle uważnym obserwatorem a jednocześnie wnikliwym psychologiem ludzkich charakterów.

Seria wydawnicza ma na celu przybliżenie sylwetki jednego z najwybitniejszych Polaków ubiegłego stulecia. „Ze stronic tych przemawia sam Prymas Tysiąclecia, każdym zdaniem dając świadectwo tego, jak rozumiał swoją odpowiedzialność za Kościół i naród. Można pokusić się o stwierdzenie, że zapiski są źródłem na tyle ważnym, iż mogą wpłynąć na zmianę spojrzenia historyków na okres komunizmu w Polsce. Opinię tę potwierdza wielu badaczy epoki” – czytamy w przedmowie bp. Jana Kopca. Stałym Zespołem Redakcyjnym kieruje dr hab. Paweł Skibiński.

***

„Stefan Wyszyński, Pro memoria, t. 1: 1948-1952” pod redakcją naukową Pawła Skibińskiego (Instytut Pamięci Narodowej/ UKSW); „Stefan Wyszyński, Pro memoria, t. 2: 1953” pod redakcją naukową Ewy Czaczkowskiej (Instytut Pamięci Narodowej/ Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego) – publikacja zdobyła Nagrodę Stowarzyszenia Wydawców Katolickich FENIKS 2018 w kategorii „historia”.

Marta Kowalczyk

mak