Święty Jakub Apostoł, zwany Większym, był młodszym bratem św. Jana Ewangelisty. W pierwszych latach swego życia obaj, podobnie jak św. Piotr, mieszkali nad Jeziorem Galilejskim i trudnili się połowem ryb, później znaleźli się w gronie pierwszych uczniów Jezusa. Ich matka, Salome, towarzysząc synom, w pewnym okresie publicznej działalności Syna Bożego, także pozostawała w Jego bliskim otoczeniu.

Jakub i Jan jako apostołowie szczególnie bliscy Jezusowi - byli świadkami wskrzeszenia córki Jaira, przemienienia na Górze Tabor oraz modlitwy w Ogrójcu. Zgodnie z tradycyjnym przekazem, Jakub po Zesłaniu Ducha Świętego udał się na terytorium dzisiejszej Hiszpanii, aby głosić tam Dobrą Nowinę. Następnie powrócił do Judei, gdzie cieszył się ogromnym szacunkiem i poważaniem wśród wiernych tworzącego się Kościoła – kilka lat po swoim powrocie został pierwszym biskupem Jerozolimy. Wkrótce potem zginął podczas zainicjowanych przez Sanhedryn prześladowań wyznawców nowej wiary.

Albrecht Dürer, Ścięcie św. Jakuba / Domena publiczna / Wikimedia

O jego męczeńskiej śmierci opowiadają Dzieje Apostolskie: został pojmany na rozkaz arcykapłana świątyni jerozolimskiej, a następnie wydany królowi Herodowi Agryppie, wnukowi Heroda Wielkiego, który skazał go na śmierć. Tradycja głosi, że Apostoł przed ścięciem ucałował swego kata, który pod wpływem tego niezwykłego gestu nawrócił się na chrześcijaństwo i po latach również zginął jako męczennik. Prawdopodobnie w VII wieku szczątki św. Jakuba zostały przeniesione z Jerozolimy do hiszpańskiej Galicji, kraju jego ewangelizacyjnej posługi. Złożono je w miejscu, wokół którego później powstało sanktuarium, a następnie miasto Santiago de Compostela (Świętego Jakuba – Sant Iago, Santiago) dzięki opiece i hojności Alfonsa II – króla Asturii. Początki kultu św. Jakuba Apostoła w Santiago datuje się na drugie dziesięciolecie IX wieku, wkrótce po tym, jak w 813 roku pustelnik Pelagiusz w cudowny sposób odkrył tu miejsce jego pochówku.

Na ziemiach polskich kult św. Jakuba Apostoła upowszechnił się w okresie panowania Kazimierza Odnowiciela dzięki benedyktynom pochodzącym z Leodium (obecnie Liège w  Belgii). Jak czytamy w  Rocznikach… Jana Długosza, w XI wieku w naszym kraju było około 15 kościołów pod jego wezwaniem, najwięcej w ówczesnej diecezji kieleckiej. W jednym z dokumentów sporządzonych przez kanclerza Jana Łaskiego, prymasa Polski w latach 1510–1531, znalazła się informacja, że w samej diecezji gnieźnieńskiej znajdowało się wówczas 28 takich świątyń. W drugiej połowie XVI wieku w Krakowie na Kazimierzu założono szkołę św. Jakuba. Obecnie w Polsce istnieje ponad 160 kościołów i kaplic, których jest on patronem.

Według średniowiecznej legendy św. Jakub pojawił się na białym koniu podczas bitwy pod Clavijo (844 r.), zmuszając pewnych zwycięstwa muzułmanów do ucieczki. Przypowieść ta stała się inspiracją dla wybitnego hiszpańskiego malarza Jose Casada del Alisala, który w 1885 roku namalował słynny obraz „Św. Jakub jako Pogromca Maurów” znajdujący się obecnie w bazylice San Francisco el Grande w Madrycie. W światowej ikonografii (głównie w malarstwie włoskim i hiszpańskim oraz w twórczości malarzy pochodzących z Ameryki Południowej), św. Jakub przedstawiany jest jednak przede wszystkim w swych najważniejszych rolach – bliskiego Jezusowi apostoła oraz gorliwego krzewiciela nowej wiary.

Pątnicy

Motywy nawiązujące do wędrówki pątników do sanktuarium w Galicji znajdujemy m.in. już na monetach z czasów Karola Wielkiego, a pierwszym dostojnikiem kościelnym, który przybył tu w 950 r., był francuski biskup Le Puy Godescalco. Największe nasilenie ruchów pielgrzymkowych przypadało na okres pomiędzy XI a XIV wiekiem, a po ukazaniu się w  XIII wieku aktu papieskiego uznającego Santiago za trzecie po Jerozolimie i Rzymie święte miejsce chrześcijaństwa, stało się ono jednym z najważniejszych ośrodków pielgrzymkowych zachodniej Europy. W tamtym czasie na pielgrzymkę do grobu Apostoła wyruszali masowo przedstawiciele wszystkich stanów: byli wśród nich monarchowie, późniejsi święci Kościoła katolickiego, ludzie kultury – Karol Wielki, św. Franciszek z Asyżu, św. Elżbieta Portugalska, św. Brygida Szwedzka, Izabela Kastylijska, św. Ignacy Loyola, poeta polsko-łaciński Jan Dantyszek. Pątnicza wędrówka była często traktowana jako spełnienie zadanej sobie samemu lub też nakazanej wyrokiem sądowym pokuty. Ważnym motywem wyruszenia w drogę do grobu św. Jakuba było też zazwyczaj – jak w przypadku innych pielgrzymek – spełnienie złożonego ślubowania oraz podziękowanie za doznane łaski. Na pielgrzymkę do Santiago wyruszało także wielu rycerzy, albowiem wzorce zachowań rycerskich obowiązujące w  średniowiecznej Europie nakazywały im czczenie miejsc świętych. Co znamienne, również miasta i parafie wysyłały „swoich” pielgrzymów, którzy modlili się w intencji ważnej dla lokalnej społeczności, na przykład prosząc o ustąpienie negatywnych zjawisk atmosferycznych lub dziesiątkującej mieszkańców zarazy.

W 1140 roku francuski mnich Aymeric Picaud napisał Przewodnik pielgrzyma do Santiago de Compostela, który znajduje się w księdze Codex Calixtus, zwanej również Liber Sancti Jacobi i jest uważany za pierwszy przewodnik turystyczny w historii. W XIV wieku, w szczytowym okresie natężenia ruchu pielgrzymkowego, każdego roku szlak wiodący do grobu św. Jakuba przemierzało ponad milion osób, nad których bezpieczeństwem czuwał powołany do życia w 1161 roku zakon rycerski Santiago de Compostela. Wielu pątników podążało jeszcze ponad trzydzieści kilometrów dalej na zachód, na wybrzeże Oceanu Atlantyckiego, do miejscowości zwanej Fisterra (z łac. finis terrae – „koniec ziemi”), błędnie uważanej w  starożytności i  średniowieczu za kres ówczesnego świata.

Nad brzegiem Atlantyku palono zgrzebne, pokutne szaty, a następnie obmywano się w wodach oceanu, co stanowiło symboliczny gest znamionujący pozbycie się grzechów i rozpoczęcie nowego, czystego życia pełnego wiary i nadziei. Stąd właśnie pochodzi najbardziej znany symbol Drogi św. Jakuba – muszla, gdyż docierający nad ocean pątnicy zabierali ze sobą z powrotem muszle na dowód odbytej wędrówki.

Z czasem uczestników pielgrzymek do Santiago de Compostela zaczęto nazywać kokijardami (od francuskiej nazwy muszli: la coquille), podobnie jak w specyficzny sposób określano pielgrzymów udających się do Rzymu (romero) czy do Jerozolimy (palmero). Większość współczesnych pątników przebywa tę drogę, dzierżąc w dłoni laskę pielgrzymią z zawieszoną na niej muszlą, a także z wyeksponowanym krzyżem św. Jakuba oraz wstęgą w barwach narodowych kraju, z którego pochodzą. W wielu europejskich miastach spotkać można umieszczone na fasadach domów lub chodnikach wizerunki muszli wskazujące, że trakty te stanowią część szlaku św. Jakuba.

O ogromnym znaczeniu pielgrzymek do grobu Apostoła dla duchowej i religijnej formacji mieszkańców naszego kontynentu świadczą słowa Johanna Wolfganga Goethego, który pisał, że „drogi wiodące do św. Jakuba ukształtowały Europę”. Po rewolucji francuskiej, w wyniku której starano się wyeliminować z życia publicznego wszelkie przejawy religijności oraz w okresach krwawych wojen toczonych w Hiszpanii w dwóch minionych stuleciach ruch pielgrzymkowy do grobu apostoła uległ zdecydowanemu ograniczeniu i dopiero od drugiej połowy lat 80. XX wieku przeżywa swój prawdziwy renesans.

Św. Jakub jako pielgrzym, autor nieznany / Domena publiczna / Wikimedia

Szlak kulturowego dziedzictwa

Z pewnością stało się tak m. in. za sprawą dwóch pobytów św. Jana Pawła II w Santiago zwłaszcza, że po pierwszej wizycie, która miała miejsce w 1982 roku Rada Europy uznała Drogę św. Jakuba za dziedzictwo o wyjątkowym znaczeniu dla tożsamości naszego kontynentu. Inspirację dla unijnych polityków stanowił ogłoszony wówczas przez Ojca św. dokument niezwykłej wagi – „Akt Europejski”, w którym papież z całą mocą wskazał na chrześcijańskie źródła cywilizacji i kultury europejskiej, jakie wydały wspaniałe owoce zarówno w krajach Zachodu, jak i na Wschodzie. Rada wystosowała też apel do rządów państw europejskich i lokalnych społeczności nawołujący do odtwarzania oraz utrzymywania dawnych szlaków pątniczych. Apel ten spotkał się z  szerokim odzewem w  całej Europie – rekonstrukcja dróg stanowiących różne warianty szlaku rozpoczęta w 1986 r. w niektórych krajach trwa nadal. Wiele jego odcinków zostało nie tylko ponownie wytyczonych, ale też w specjalny sposób przygotowanych, aby ułatwić marsz coraz liczniejszym grupom pielgrzymów i zwiększyć ich bezpieczeństwo. Obecnie, oprócz Hiszpanii, „swoje” szlaki (el Camino, ta nazwa upowszechniła się już w średniowieczu) mają Portugalia, Francja, Niemcy, Austria, Szwajcaria, Litwa, Ukraina i Polska. Najczęściej uczęszczaną drogą jest 750-kilometrowy szlak francuski, który – wbrew nazwie – w znakomitej większości przebiega przez terytorium Hiszpanii. Wędrujący tą drogą wyruszają z południa Francji i podążają m. in. przez Nawarrę, Burgos i Galicję, aby po kilku tygodniach dotrzeć na plac Obradoiro znajdujący się przed wspaniałą barokową katedrą, w której spoczywają szczątki Apostoła. Osobliwością szlaku jest słynny wąwóz Roncesvalles w Pirenejach, gdzie w 778 roku zginął legendarny rycerz Roland, bohater Pieśni o Rolandzie.

W październiku 1987 roku Droga św. Jakuba została ogłoszona pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturowym, a  w  1993 roku wpisano ją na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Warto przypomnieć, że w 1989 roku św. Jan Paweł II spotkał się w Santiago de Compostela z młodymi ludźmi z całego świata na IV Światowych Dniach Młodzieży.

Manfred Zentgraf, Mapa podróży św. Jakuba w Europie Zachodniej / CC BY-SA 3.0 / Wikimedia

W 2015 roku UNESCO ponownie podjęło decyzję o rozszerzeniu szlaków jakubowych w Hiszpanii i wpisało cztery drogi północne: Camino del Norte, Camino Primitivo, Camino Lebaniego oraz Camino Vasco del Interior na Listę Światowego Dziedzictwa, nadając im ogólną nazwę Camino Frances i Szlaki Północnej Hiszpanii. Długość różnych wariantów Drogi św. Jakuba wpisanych na tę listę wynosi ponad 2500 km. Na szlakach do Santiago znajdują się liczne schroniska (albergue), prowadzone przez bractwa zakonne, stowarzyszenia przyjaciół Dróg św. Jakuba, osoby prywatne oraz samorządy. Od kilkunastu lat najbardziej znanymi pielgrzymami są członkowie reprezentacji Hiszpanii w piłce nożnej, którzy przed każdym ważnym turniejem spotykają się przy grobie Apostoła. W listopadzie 2010 roku sanktuarium odwiedził kolejny po św. Janie XXIII i św. Janie Pawle II papież – Benedykt XVI, a władze kościelne w Hiszpanii czynią starania, aby z pielgrzymką przybył tu również Ojciec Święty Franciszek.

Mariusz Ratajkiewicz

/mak