Kultury poszczególnych narodów są w istocie rzeczy różnymi odpowiedziami na pytanie o sens osobistej egzystencji: gdy to pytanie zostanie uchylone, kultura i życie moralne narodów ulegają rozkładowi – Jan Paweł II (encyklika Centesimus annus).

Czym jest naród? W rozumieniu Stefana Wyszyńskiego naród jest społecznością naturalną, posiadającą swoje upodmiotowienie w osobach ludzkich oraz w rodzinach. Jest on pomyślany przez Boga jako „rodzina rodzin”, jako swego rodzaju unikatowy wielki organizm społeczny. Sam prymas zasadniczo nie podał jednolitej definicji narodu, bowiem jak nadmieniał, „najtrudniej jest określić zjawisko dziejowe, jakim jest naród” (Stefan Wyszyński, Nauczanie społeczne 1946–1981). Kardynał zauważał także, iż aby zrozumieć fenomen narodu, należy w nim żyć, należy go doświadczyć we własnej egzystencji. Ten zasadniczy trop epistemologiczny, polegający na przeświadczeniu, że naród jest nie tyle kategorią czysto teoretyczną, co realną i doświadczalną rzeczywistością wspólnego bytowania ludzi, stanowi rys charakterystyczny całej polskiej myśli personalistycznej na temat narodu.

Nauczanie prymasa posiada także inną charakterystyczną cechę. Trafnie ujmuje ją Paweł Skibiński, kiedy pisze: „U Wyszyńskiego wiąże się ze sobą refleksja nad narodem polskim z refleksją teoretyczną nad wspólnotą narodową w ogóle. Wynika to w znacznej mierze z charakteru wypowiedzi prymasa. Nie jest on przecież jedynie teoretykiem, naukowcem, ale także duszpasterzem, który czuje się współodpowiedzialny za kondycję moralną i duchową swoich czytelników, swoich rodaków” (P. Skibiński, Naród oczami przyszłego prymasa. Rozważania ks. Stefana Wyszyńskiego w książce Miłość i sprawiedliwość społeczna, w: „Teologia Polityczna”, 4 2006/07). Dla prymasa teoretyczna refleksja nad narodem musi mieć w sposób konieczny przełożenie na sferę praxis.

Podobnie rzeczywistość narodu jako społeczności naturalnej oraz „rodziny rodzin” ujmował św. Jan Paweł II.

Ojciec Święty podkreślał ścisłą zależność narodu i kultury, dlatego opisywana rzeczywistość w jego mniemaniu „jest tą wielką wspólnotą ludzi, którą łączą różne spoiwa, ale nade wszystko właśnie kultura. Naród istnieje «z kultury» i «dla kultury»”

(Jan Paweł II, przemówienie w siedzibie UNESCO, Paryż, 2 VI 1980).

Wyczerpująco fenomen narodu zaprezentował papież w swojej książce Pamięć i tożsamość. Można tam przeczytać „opisową definicję” narodu: „W języku polskim – ale nie tylko – termin «naród» pochodzi od «ród», «ojczyzna» natomiast ma swoje korzenie w słowie «ojciec». Ojciec jest tym, który wraz z matką daje życie nowej istocie ludzkiej. Ze zrodzeniem przez ojca i matkę wiąże się pojęcie ojcowizny, które stanowi tło dla terminu «ojczyzna». Ojcowizna, a w dalszym ciągu ojczyzna są więc treściowo ściśle związane z rodzeniem. Również słowo «naród» z punktu widzenia etymologii jest związane z rodzeniem. Termin «naród» oznacza tę społeczność, która znajduje swoją ojczyznę w określonym miejscu świata i która wyróżnia się
wśród innych własną kulturą” (Jan Paweł II, Pamięć i tożsamość).

Rodzina fundamentem narodu

Charakterystyczne dla obu myślicieli było ujmowanie narodu jako żywej społeczności naturalnej powstałej na bazie rodziny. Pomimo że istnieją różne formy bytowania wspólnotowego, naród i rodzina zdecydowanie należą do najbardziej fundamentalnych i koniecznych form życia kolektywnego. Naród składa się z konkretnych rodzin, które są jego podstawowym budulcem. Pomiędzy obiema rzeczywistościami dochodzi do wzajemnego sprzężenia w taki sposób, iż nie ma narodu bez rodziny, jak nie ma zdrowej i prawidłowo funkcjonującej rodziny bez narodu. Dlatego też silny naród jest złożony z silnych rodzin, które chroni i którym służy. Dobitnie ukazał tę prawdę Jan Paweł II w Liście do rodzin: „Naród prawdziwie suwerenny i duchowo mocny jest zawsze złożony z mocnych rodzin: rodzin świadomych swojego powołania i posłannictwa w dziejach. W centrum tych wszystkich spraw i zadań stoi zawsze rodzina. Jakiekolwiek odsunięcie jej na dalszy plan, wycofanie z przysługującej jej w społeczeństwie pozycji, musi oznaczać niszczenie autentycznej substancji społecznej”. Papież wskazał także na wzajemne powiązania pomiędzy rodziną a narodem. Jego zdaniem ogniskują się one głównie w przestrzeni kultury. W opinii Biskupa Rzymu „rodzice w pewnym znaczeniu rodzą swe dzieci także dla narodu, ażeby były jego członkami, aby były współuczestnikami dziedzictwa historycznego i kul- turowego, jakim ten naród dysponuje. Tożsamość rodziny już w punkcie wyjścia oznacza jakiś udział w tożsamości narodu, do jakiego ta rodzina należy” (List do rodzin).

Kultura narodu

Jednym z fundamentalnych zagadnień związanych z narodem jest jego kultura.

Już w pismach Stefana Wyszyńskiego można odnaleźć przekonanie o tym, że „kultura narodowa” w zasadniczy sposób konstytuuje rzeczywistość narodu, scala go i nadaje mu specyficzną tożsamość. Dlatego też, zdaniem prymasa, naród, który odrzuci swoją kulturę, bądź zostanie jej pozbawiony, jest narażony na zatracenie.

Pogląd Wyszyńskiego o szczególnej więzi kultury z narodem przyjął także Jan Paweł II. W cytowanym już przemówieniu w siedzibie UNESCO papież powiedział, że naród istnieje „z kultury” i „dla kultury”. Tę słuszną intuicję podjął i twórczo rozwinął ks. prof. Czesław S. Bartnik. Lubelski dogmatyk podkreśla jednak, że wymaga ona pewnego uzupełnienia. Otóż „historycznie i  egzystencjalnie to ludy i narody tworzą kulturę, a nie odwrotnie. Jest prawdziwy tylko proces wtórny, a mianowicie wytworzona przez przodków kultura kształtuje dalej na swój sposób życie, działanie i moralność narodu, profiluje go materialnie i duchowo i daje tożsamość społeczno-duchową młodemu pokoleniu” (Cz. Bartnik, Szkice do systemu personalizmu).

Kultura narodu opiera się o  cztery fundamentalne składowe. Są nimi: historia, własny język, moralność oraz religijność narodu. Tym samym uwypuklony zostaje duchowy wymiar kultury, który jest bardziej tożsamościotwórczy w odniesieniu do narodu, aniżeli jej wymiar materialny.

Jan Paweł II oraz Stefan Wyszyński w  swoim nauczaniu o narodzie dużo miejsca poświęcili naświetleniu roli religii jako kluczowego składnika kultury narodu. Fenomen religii – jak pokazuje historia – wpływa znacząco zarówno na dzieje narodów, jak też na ich etos, tym samym kształtując w zasadniczy sposób tożsamość, a nawet „osobowość” wielu narodów poprzez nadanie im fundamentalnego odniesienia do Boga jako Stwórcy i Zbawcy. Dobitnie pokazują to słowa Jana Pawła II zawarte w encyklice Centesimus annus: „Osią każdej kultury jest postawa człowieka wobec największej tajemnicy: tajemnicy Boga. Kultury poszczególnych narodów są w istocie rzeczy różnymi odpowiedziami na pytanie o sens osobistej egzystencji: gdy to pytanie zostanie uchylone, kultura i życie moralne narodów ulegają rozkładowi”. Dlatego też, zdaniem papieża, szczególną misją Kościoła jest włączanie się we współkształtowanie kultury danego narodu. Polega ona zarówno na wzmacnianiu poszanowania podstawowych i ogólnoludzkich wartości etycznych i społecznych, jak też na krzewieniu aksjologii specyficznie chrześcijańskiej, która swoimi korzeniami sięga osoby i dzieła samego Mistrza z Nazaretu – Jezusa Chrystusa, a poprzez Niego – wewnętrznego życia samej Trójcy Świętej.

Prawa narodu

Dostrzeżona osobowość i podmiotowość narodu oraz związana z nią godność, jaką należy mu przypisać, implikują konieczność stworzenia „praw narodu”. Ks. prof. Bartnik, opierając się na intuicjach prymasa Wyszyńskiego oraz Jana Pawła II, proponuje dwanaście podstawowych „praw narodu” (Bartnik 1999b):

1) Prawo do narodzin i życia we własnej ojczyźnie.

2) Prawo do życia biologicznego, materialnego, ekonomicznego, psychicznego i duchowego, w tym do poszanowania „ciała” i „duszy” narodu.

3) Prawo do patriotyzmu i miłości własnej narodu.

4) Prawo do tworzenia własnej cywilizacji, samoświadomości, religii i  sposobu życia narodu.

5) Prawo do wolności i suwerenności, do decydowania o sobie, stanowienia o własnym państwie i autonomii politycznej.

6) Prawo proporcjonalnego dostępu do zasobów naturalnych oraz do ochrony własnej przyrody.

7) Prawo do bycia członkiem Rodziny Narodów oraz prawo współdecydowania o zarządzaniu Ziemią i kosmosem.

8) Prawo do miłości w rodzinie ludzkiej, do akceptacji, do dobrego imienia, do sławy narodowej oraz udziału w theatrum mundi.

9) Prawo do swobodnych koalicji z innymi narodami, szczególnie w zakresie bezpieczeństwa, ochrony życia i pokoju.

10) Prawo do własnej tożsamości, tradycji, własnego dziedzictwa narodowego.

11) Prawo do korzystania z podstawowych ogólnoludzkich idei naukowych, wyników badań, odkryć naukowych, wynalazków i dóbr kultury oraz wartości religijnych.

12) Prawo do wnoszenia swojego kapitału w dobro ogólnoludzkie, do budowania wspólnoty ludzkiej, a szczególnie do tworzenia jej przyszłości i chwały.

Każde prawo, jak solennie podkreślają przywoływani w niniejszym artykule uczeni, implikuje także obowiązki z niego wypływające. Obejmują one swym zakresem zarówno własny naród, jak też inne tego typu formy życia kolektywnego.

Michał Kosche

mak