Państwo utworzone w wyniku połączenia księstw ruskich i pozostające pod polityczną dominacją Moskwy zaczęto nazywać grecką nazwą Rusi: Rossija – Rosja. Działo się to zaledwie na 5 lat przed upadkiem Konstantynopola, dlatego już wkrótce po tym wydarzeniu władcy rosyjscy zaczęli kreować się na jedynych sukcesorów jego religijnej i kulturowej tradycji, a  Moskwę określać mianem Trzeciego Rzymu.

Ruś pod panowaniem kolejnego władcy z dynastii Rurykowiczów, księcia Jarosława Mądrego (1019-­-1054), umacniała swą państwowość, miasta ruskie prowadziły ożywiony handel z zagranicą, w kraju rozwijała się kultura i sztuka chrześcijańska, w tym zróżnicowane w formie i tematyce piśmiennictwo w języku starocerkiewnym. W Kijowie wybudowany został sobór św. Zofii, podobnie jak inne obiekty sakralne wznoszone na Rusi bogato zdobiony ikonami, freskami i mozaikami.

Na kilka lat przed śmiercią Jarosław, chcąc zapobiec walkom o sukcesję, podzielił w testamencie państwo między swych pięciu synów przy zachowaniu zasady senioratu. Następcy księcia nie uszanowali jednak jego woli i przez wiele lat prowadzili ze sobą wyniszczające wojny, którym towarzyszyły masowe wystąpienia zdesperowanych chłopów grabiących majątki bojarskie i kupieckie. Kres wszechogarniającej anarchii położyło wstąpienie na tron księcia perejasławskiego, Włodzimierza Monomacha (1113–1125), a później prowadzenie rozumnej polityki przez jego syna Mścisława (1125–1132), który kontynuował reformy ojca. W wyniku zainicjowanych przez Włodzimierza przemian położenie chłopów uległo pewnej poprawie, udało mu się także ograniczyć rujnującą skarb państwa prywatę kupiecką. Niestety, wraz ze śmiercią Mścisława zakończył się ponowny, krótki okres jedności Rusi Kijowskiej. W  II  poł. XII w. w wyniku rozdrobnienia feudalnego, nasilających się tendencji separatystycznych oraz nieustannych wojen domowych Ruś rozpadła się na kilkanaście suwerennych organizmów państwowych. Wśród nich największe znaczenie zyskały księstwa: Halicko-Wołyńskie, Włodzimiersko-Suzdalskie i Nowogrodzko-Siewierskie, a później także Księstwo Moskiewskie. Natomiast Kijów utracił wówczas swą dominującą pozycję jako stolica całej Rusi, o czym w przyszłości definitywnie przesądziło spalenie miasta przez Tatarów w 1240 r. W literaturze przedmiotu data chrztu Rusi często jest uważana za symboliczny początek Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.

Jak pamiętamy, Kościół ruski stanowił początkowo metropolię wchodzącą w skład Patriarchatu Konstantynopola i patriarcha ekumeniczny dokonywał konsekracji jego zwierzchnika. Metropolita początkowo rezydował w Kijowie, ale po utracie przez miasto stołecznego charakteru kolejny arcybiskup, Maksym, przeniósł w 1299 r. swoją siedzibę do Włodzimierza nad Klaźmą.
W pierwszych latach panowania władca Księstwa Moskiewskiego, książę Iwan I Kalita (1325–1340), zapoczątkował długotrwały proces jednoczenia ziem ruskich, który przebiegał zarówno na drodze pokojowych aneksji, jak i krwawych podbojów. Po wstąpieniu na tron Iwana II Księstwo Moskiewskie przekształciło się w 1340 r. w Wielkie Księstwo Moskiewskie i jako pierwsze zainicjowało walkę mającą na celu zrzucenie jarzma mongolskiego. Pod dowództwem jego wnuka, Dymitra, wojska ruskie odniosły w 1380 r. walne zwycięstwo nad hordami mongolskimi w bitwie na Kulikowym Polu nad Donem. Zwycięstwo to miało wielki wpływ na późniejszą integrację ziem ruskich, jak również zmianę relacji politycznych w Europie wschodniej, a przede wszystkim zadecydowało o ogromnym wzroście znaczenia Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Nic zatem dziwnego, że już u schyłku XIV w. siedzibą ruskich metropolitów stała się Moskwa. Ówczesny metropolita Jonasz przyjął tytuł metropolity moskiewskiego i całej Rusi. W 1448 r. Kościół Wielkiego Księstwa uzyskał status autokefalii, a tym samym stał się niezależny od Patriarchatu Konstantynopolitańskiego oraz od patriarchów Jerozolimy, Antiochii i Aleksandrii. Równocześnie państwo utworzone w wyniku połączenia księstw ruskich i pozostające pod polityczną dominacją Moskwy zaczęto nazywać grecką nazwą Rusi: Rossija – Rosja. Warto zwrócić uwagę na fakt, że działo się to zaledwie na 5 lat przed upadkiem Konstantynopola, dlatego już wkrótce po tym wydarzeniu władcy rosyjscy zaczęli kreować się na jedynych sukcesorów jego religijnej i kulturowej tradycji, a Moskwę określać mianem Trzeciego Rzymu.
Wydarzeniem o przełomowym znaczeniu dla Kościoła rosyjskiego było utworzenie w 1589 r. patriarchatu w Moskwie obejmującego całą Rosję oraz ziemie ruskie Rzeczypospolitej, a także przyjęcie przez dotychczasowego metropolitę Hioba tytułu patriarchy Moskwy i Wszechrusi.

W 1914 r. w posiadaniu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego znajdowało się ponad 55 000 cerkwi i prawie 600 monasterów, a posługę duchową sprawowało ok. 115 000 księży oraz ok. 100  000 mnichów. Represje ze strony władz komunistycznych, stosowane prawie w całym okresie istnienia ZSRR, spowodowały ogromne ofiary wśród hierarchów, duchowych i mnichów tego Kościoła, jak również naraziły go na niepowetowane straty materialne. Punktem zwrotnym w najnowszej historii Cerkwi rosyjskiej był rok 1988, w którym dzięki odwilży gorbaczowowskiej zaniechano stosowania prześladowań i antyreligijnej propagandy oraz umożliwiono przeprowadzenie zakrojonych na szeroką skalę obchodów tysiąclecia chrztu Rusi. W czasie pontyfikatu Aleksego II (1990–2008) nastąpiło odrodzenie działalności wspólnot cerkiewnych i klasztorów, jak również ponowne podjęcie pracy przez zamknięte od lat seminaria duchowne.

Kościół w opresji
Dzieje zinstytucjonalizowanej obecności Kościoła rzymskokatolickiego w państwie rosyjskim liczą już ponad 230 lat. W 1783 r. papież Pius VI utworzył archidiecezję mohylewską, obejmującą terytorium całego Cesarstwa Rosyjskiego. Była to największa pod względem terytorialnym metropolia na świecie. Przed pierwszym rozbiorem Polski wspólnota katolicka w Cesarstwie Rosyjskim liczyła ok. 10 000 osób, głównie narodowości francuskiej, polskiej, włoskiej i niemieckiej. Opiekę duszpasterską nad nimi sprawowali zakonnicy podlegający bezpośrednio rzymskiej Kongregacji Krzewienia Wiary, albowiem na ziemiach rosyjskich nie funkcjonowała wówczas hierarchia katolicka. Ustanowienie zwyczajnych struktur kościelnych stało się konieczne dopiero po 1772 r. Pod panowaniem carskim znalazło się bowiem wówczas ok. 100 000 wiernych Kościoła rzymskokatolickiego, należących do trzech diecezji: wileńskiej, inflanckiej i smoleńskiej. Kościół musiał od samego początku stawiać czoło samowoli władców Rosji, którzy prowadząc politykę imperialną, nierzadko ingerowali w jego wewnętrzne sprawy, wymuszając własne rozwiązania strukturalne lub personalne. Wkrótce po zajęciu ziem białoruskich, należących uprzednio do Rzeczypospolitej, Katarzyna II w ukazie z 25 grudnia 1772 r. zapowiedziała ustanowienie tam biskupstwa katolickiego, a w przyszłości także metropolii. Rok później, w grudniu 1773 r., zdecydowała, że siedzibą tzw. „biskupstwa białoruskiego” będzie Mohylew nad Dnieprem, którego pierwszym biskupem mianowała dotychczasowego koadiutora wileńskiego, bp. Stanisława Bohusza Siestrzeńcewicza. Samowolna decyzja imperatorowej nigdy nie uzyskała jednak wymaganej sankcji Stolicy Apostolskiej.
Kolejnym samowolnym posunięciem Katarzyny II było podniesienie biskupstwa białoruskiego do rangi arcybiskupstwa, nazwanego mohylewskim, a jej pasterza do godności arcybiskupiej. Swoimi granicami archidiecezja ta obejmowała już całe imperium rosyjskie, a nie tylko dawne ziemie Rzeczypospolitej. Na katedrę nowej metropolii wybrano kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Mohylewie, a na patrona – św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Co znamienne, zgodnie z wolą imperatorowej arcybiskup mohylewski rezydował w Petersburgu przy kościele św. Katarzyny.

W wyniku kolejnych rozbiorów Polski wcielono do imperium rosyjskiego nowe ziemie, które – biorąc pod uwagę jurysdykcję kościelną – należały do diecezji wileńskiej, łuckiej, kijowskiej i kamienieckiej. Zamieszkiwało je ok. 2 mln katolików obrządku łacińskiego, a tę znaczącą liczbę wiernych zaczęli wkrótce powiększać przybywający do Rosji koloniści niemieccy. Sytuacja ta spowodowała, że na mocy zapisów, które znalazły się w konkordacie zawartym między Stolicą Apostolską a Cesarstwem Rosyjskim w 1847 r., utworzono na terenie jego południowych guberni diecezję tyraspolską, którą po kilku latach włączono do metropolii mohylewskiej. W kolejnych dziesięcioleciach liczba wiernych Kościoła katolickiego w Imperium Rosyjskim nadal wzrastała, zarówno w wyniku naturalnej migracji, jak i w następstwie wysiedleń Polaków z Królestwa oraz tzw. Ziem Zabranych w głąb Rosji po klęsce Powstania Styczniowego. Pod wpływem wydarzeń rewolucyjnych 1905 r. car Mikołaj II wydał tzw. dekret tolerancyjny, który przyznawał katolikom większe możliwości działania oraz pozwalał na zwrot Kościołowi wielu skonfiskowanych niegdyś świątyń i innych miejsc kultu. Na mocy tego dekretu unici otrzymali możliwość powrotu do Kościoła rzymskokatolickiego.

Rewolucja bolszewicka oraz powstanie Rosji Radzieckiej, a następnie ZSRR spowodowały dramatyczne zmiany w sytuacji Kościoła. Począwszy od 1918 r. do chwili wybuchu II wojny światowej w rezultacie represji, szykan i prześladowań nastąpiło niemal całkowite unicestwienie kleru katolickiego oraz likwidacja struktur kościelnych, a ok. 1 650 000 wiernych pozostało bez opieki duszpasterskiej. W kwietniu 1919 r. został aresztowany metropolita Edward Ropp, który po uzyskaniu wolności w listopadzie tego roku wyjechał do Polski. Zarządzający wówczas metropolią wikariusz generalny, abp Jan Cieplak, został uwięziony w czerwcu 1922 r. W wyniku procesu, który miał miejsce w Moskwie 21–25 III 1923 r., został skazany na karę śmierci, którą zamieniono mu na 10 lat więzienia; na skutek zabiegów dyplomatycznych Stolicy Apostolskiej w 1924 r. powrócił do ojczyzny.

Desperacką, ale bezskuteczną próbę ratowania Kościoła w ZSRR podjął w 1926 r. papież Pius XI, tworząc na terenie archidiecezji mohylewskiej sieć administratur apostolskich. Działając na polecenie Ojca Świętego, jego wysłannik, bp Michel d’Herbigny SJ, konsekrował potajemnie czterech biskupów, z których dwóch zostało później zamordowanych. W wyniku przymusowych przesiedleń oraz masowych deportacji od początku lat 30. do schyłku lat 50. przemieszczono w głąb Związku Radzieckiego setki tysięcy katolików, przede wszystkim Polaków, Niemców i mieszkańców krajów bałtyckich. W wyniku tego powstały nowe skupiska ludności katolickiej, m.in. w Kazachstanie i na Syberii. Z myślą o nich papież Jan Paweł II utworzył w kwietniu 1991 r. dwie administratury apostolskie z siedzibą w Moskwie oraz w Nowosybirsku. Pierwszym administratorem europejskiej części ZSRR (a później Rosji) został abp Tadeusz Kondrusiewicz, a administratorem apostolskim Syberii – bp Joseph Werth  SJ. 11 lutego 2002 r. Jan Paweł II bullą Russiae intra fines podniósł administraturę do rangi archidiecezji, nadając jej nazwę Archidiecezji Matki Bożej w Moskwie. Biskupem diecezji został abp  Kondrusiewicz, a jego następcą jest od 2007 r. abp Paolo Pezzi. Pierwszym biskupem diecezji św. Józefa w Irkucku został mianowany bp Jerzy Mazur. Obecnie biskupem diecezjalnym jest Cyryl Klimowicz.
Według większości źródeł liczbę katolików w Federacji Rosyjskiej szacuje się obecnie na ok. 1 300 000 wiernych.

Mariusz Ratajkiewicz

pgw