W Watykanie trwa konklawe, podczas którego kardynałowie wybiorą nowego papieża, ale ten fakt nie zamyka dyskusji nad oceną i znaczeniem pontyfikatu zmarłego papieża Franciszka, który przewodził Kościołowi katolickiemu przez ostatnie 12 lat.

Dziś chciałbym przyjrzeć się i porównać dwie obcojęzyczne książki, które dotyczą problematyki obecności papieża Franciszka i Stolicy Apostolskiej w przestrzeni międzynarodowej i dyplomacji. Obie zostały napisane niedawno, w okresie, gdy papież Franciszek był nadal jedną z ostatnich moralnych instancji współczesnego świata. Zainteresowanie budziło nie tylko jego nauczanie, lecz także aktywność polityczna i dyplomatyczna Stolicy Apostolskiej, która w ostatnich latach nie była pozbawiona zróżnicowanych ocen oraz kontrowersji. Dwie książki — Victor Gaetan God’s Diplomats: Pope Francis, Vatican Diplomacy, and America’s Armageddon oraz Antonio Spadaro L’atlante di Francesco. Vaticano e politica internazionale — oferują odmienne, ale komplementarne spojrzenie na złożony świat watykańskiej geopolityki. To nie tylko dwie relacje z frontu „dyplomacji Ducha Świętego”, ale i dwie perspektywy: z zewnątrz i od wewnątrz, analityczna i teologiczna, reporterska i duszpasterska.

Victor Gaetan to amerykański dziennikarz specjalizujący się w geopolityce religii, zabiera czytelnika w podróż po nieformalnych korytarzach watykańskiej dyplomacji. Z rozmów z nuncjuszami, biskupami, dyplomatami, a także z osobistej obserwacji układa fascynującą mozaikę działań Stolicy Apostolskiej na Kubie, w Chinach, na Ukrainie czy w Sudanie Południowym. Watykańska dyplomacja, jak przekonuje Gaetan, działa powoli, cierpliwie i cicho — dokładnie odwrotnie niż geostrategiczne zrywy Stanów Zjednoczonych, które autor często przedstawia jako niezdolne do prowadzenia subtelnej polityki opartej na wartościach. Ten wątek opozycji autora wobec polityki i praktyki międzynarodowej Stanów Zjednoczonych jest bardzo silny w omawianej książce.

Tymczasem Antonio Spadaro, jezuita i bliski współpracownik papieża, kreśli bardziej mapę duchową niż polityczną. L’atlante di Francesco to nie reportaż, lecz rodzaj przewodnika po teologiczno-pastoralnej wizji świata, jaką głosi papież. Franciszek jawi się tu nie tyle jako strateg, ile jako prorok: człowiek, który stawia Kościół po stronie peryferii, ludzi wykluczonych i ofiar globalizacji. Jego polityka — przekonuje Spadaro — nie wynika z geopolitycznego rachunku, lecz z Ewangelii. Dlatego Watykan Franciszka szuka nie sojuszników, lecz rozmówców; nie zwycięstwa, lecz pojednania.

Znamiennym wydarzeniem było uroczyste zaprezentowanie książki Spadaro w Rzymie, które odbyło się w marcu 2024 roku z udziałem premier Włoch Giorgii Meloni. Jej obecność wywołała poruszenie, nie tylko ze względu na symboliczny wymiar spotkania liderki włoskiego rządu z przedstawicielem myśli Franciszka, ale i przez wyraźny ton dialogu między dwoma pozornie odległymi światami. Samo wydarzenie zyskało medialny rozgłos jako gest polityczno-kulturowej otwartości, pokazujący, że Franciszkowa wizja świata znajduje rezonans — lub przynajmniej uznanie — także poza kręgami ludzi w pełni przekonanych. Spotkanie autora książki Antonio Spadaro i Georgii Meloni można odczytać jako sygnał: watykańska dyplomacja nie unika rozmowy z nikim, nawet z tymi, których prasa często ustawia na przeciwnych biegunach papieskiej wrażliwości.

Różnice między obiema książkami są znaczące. Gaetan pisze z zewnątrz, z pozycji dziennikarza-śledczego, który z dystansu analizuje napięcia między Watykanem a Waszyngtonem. Jego książka pełna jest żywego języka, konkretów, anegdot, a także wyraźnie krytycznego stosunku do amerykańskiej polityki zagranicznej. U Spadaro z kolei dominują cytaty z przemówień Franciszka, fragmenty encyklik i refleksje teologiczne. Styl jest bardziej kontemplacyjny niż narracyjny, a jego zamiarem nie jest analiza, lecz formacja duchowa czytelnika.

Obaj autorzy łączy jedno: przekonanie, że papież Franciszek wnosił do polityki międzynarodowej coś unikalnego — nie nową doktrynę, lecz świadectwo. Watykan przestaje być w ich ujęciu „miniaturowym państwem”, a staje się moralnym podmiotem, który — niezależnie od tego, czy negocjuje z komunistycznymi władzami w Pekinie, czy woła o pokój w Kijowie — nie rezygnuje z języka sumienia.

Jeśli więc ktoś szuka opowieści o kulisach watykańskiej dyplomacji, która potrafi zaskakiwać skutecznością i niezależnością, niech sięgnie po Victora Gaetana. Jeśli zaś chce zrozumieć, jak duchowość, teologia i Ewangelia kształtują polityczną wizję papieża Franciszka — niech sięgnie po książkę znanego w Polsce także z innych publikacji ojca Antonio Spadaro. Obie książki nie tylko się uzupełniają, ale razem tworzą najpełniejszy obraz pontyfikatu, który od ponad dekady próbuje pokazać światu, że „polityka” to w gruncie rzeczy inna forma miłości bliźniego.

/mdk