We współczesnej Grecji dominującą religią jest chrześcijaństwo prawosławne. Jest to jedyny kraj świata, w którym chrześcijaństwo jest konstytucyjnie uznane za religię państwową. W niniejszym artykule chcę krótko prześledzić historię chrześcijaństwa na terenie Grecji, a następnie zająć się opisem jego aktualnego stanu i struktur kościelnych. Na koniec nieco miejsca poświęcę działającym w ty kraju innym mniejszościom religijnym.

Historię rozwoju chrześcijaństwa na terenie Grecji można podzielić na cztery etapy. Pierwszy – szerzej opisany w poprzednim artykule niniejszego cyklu – obejmuje czasy apostolskie i starożytne. Apostoł Paweł przybył na te tereny ok. 50 r. ery chrześcijańskiej podczas swojej drugiej podróży misyjnej. Założył wtedy pierwsze wspólnoty chrześcijańskie w Europie, kolejno w następujących miastach greckich: Filippi, Tesalonika, Berea, Ateny, Korynt. W czasie swoich podróży misyjnych Paweł zaniósł również chrześcijaństwo do kolebki cywilizacji europejskiej – na wyspę Kretę, dziś stanowiącą część Grecji. Ośrodki te stały się następnie zaczynem ewangelizacji całej Grecji oraz innych ziem na wschodzie i zachodzie. Pierwsze trzy wieki rozszerzania się wiary chrześcijańskiej na tych ziemiach to czas, gdy dzisiejsza Grecja była częścią imperium rzymskiego. Funkcjonujący w świadomości wielu współczesnych stereotypowy obraz ukazujący pierwsze trzy wieki chrześcijaństwa jako czas wszechogarniających i okrutnych prześladowań ze strony władz cesarstwa jest trochę przesadzony. Trzeba jednak powiedzieć, że był to czas, kiedy ludzie przyjmujący wiarę w Jezusa cierpieli prześladowania (ostracyzm społeczny, wpędzanie w nędzę materialną, więzienia, a nawet wydawanie na śmierć) ze strony swoich rodzin i społeczności lokalnych.

Drugi etap rozwoju chrześcijaństwa na terenie dzisiejszej Grecji rozpoczął się wraz z panowaniem cesarzy Konstantyna Wielkiego (na Zachodzie) oraz Licyniusza (na Wschodzie), którzy w 313 r. wydali tzw. edykt mediolański. Na mocy owego edyktu mieszkańcom całego cesarstwa zapewniono wolność wyznawania religii. Dokument ten gwarantował również chrześcijanom wolność religijną i dawał swobodę publicznego wyznawania wiary oraz działalności misyjnej. W efekcie chrześcijaństwo w krótkim czasie stało się religią dominującą na terenie całego imperium, w następstwie czego niebawem stało się religią państwową. Taki stan rzeczy utrzymywał się również w późnych czasach rzymskich oraz w okresie bizantyjskim. W owym czasie tereny dzisiejszej Grecji stanowiły diecezję kościelną nazywaną Wschodnie Illyricum.

Do r. 733 (początek trzeciego okresu) Kościół na terenie Grecji podlegał jurysdykcji biskupa Rzymu, natomiast od tego momentu, na mocy decyzji cesarza Leona III, przeszedł pod administrację ekumenicznego patriarchatu Konstantynopola. Taki stan formalnie utrzymywał się zarówno w czasach bizantyjskich, jak i wtedy, gdy tereny Grecji stały się częścią imperium tureckiego. Cezurą wyznaczającą koniec trzeciego etapu historii chrześcijaństwa na terenie Grecji był rok 1833, kiedy to nazajutrz po wojnie o niepodległość przeciw otomańskiej Turcji (1821–1832) prezydent Joannis Kapodistrias rozpoczął negocjacje z patriarchatem Konstantynopola zmierzające do jurysdykcyjnego usamodzielnienia greckiego prawosławia. Ostatecznie decyzję podjętą uprzednio przez synod biskupów usankcjonował prawnie nowy król Grecji, Bawarczyk Otton I, który w tym samym 1833 r. ogłosił Grecki Kościół Prawosławny jako autokefaliczny. 23 lipca 1833 r. to oficjalna data proklamacji Prawosławnego Wschodniego Kościoła Apostolskiego Królestwa Grecji. Patriarchat w Konstantynopolu formalnie zaakceptował ten stan rzeczy w 1850 r.

W tym miejscu Czytelnikowi należy się wyjaśnienie w związku z wieloznacznością określenia „grecki Kościół prawosławny”. Wyrażenia tego można bowiem używać na oznaczenie czterech starożytnych patriarchatów wschodnich. Są to: Ekumeniczny Patriarchat Konstantynopola, któremu do dziś przysługuje honorowe primus inter pares pośród prawosławnych Kościołów wschodnich, oraz prawosławne patriarchaty Antiochii, Aleksandrii i Jerozolimy. Poza tym określenia tego używa się w stosunku do czterech eparchii Ekumenicznego Patriarchatu Konstantynopola: prawosławnych archidiecezji Tiatyry i Wielkiej Brytanii, Italii i Malty, Ameryki oraz Australii. Kolejne wspólnoty prawosławne, co do których używa się określenia „grecki Kościół prawosławny”, to: Prawosławny Kościół Albanii, Prawosławny Kościół Góry Synaj oraz Autokefaliczny Kościół Cypru. Najczęściej jednak wyrażenia „Grecki Kościół Prawosławny” (pisanego dużymi literami) używa się jako nazwy własnej autokefalicznego Kościoła z terenu dzisiejszej Grecji (gr. Ekklesia tis Ellados), który jest głównym przedmiotem naszego zainteresowania w tym artykule.

Uzyskanie autokefalii przez Grecki Kościół Prawosławny otwiera czwarty, ostatni etap rozwoju chrześcijaństwa na tych ziemiach. Kościół ten przynależy do rodziny czternastu autokefalicznych Kościołów wschodnich, które łączy wspólna doktryna, takie samo rozumienie sakramentów i liturgia. Każda z owych czternastu wspólnot kościelnych cieszy się autonomicznością zarządzania (autokefalia). Głową każdego z tych Kościołów jest patriarcha lub metropolita.

Terytorium podległe jurysdykcyjnie Greckiemu Kościołowi Prawosławnemu nie odpowiada granicom współczesnej Grecji, lecz granicom sprzed wojny bałkańskiej (1912–1913). Całość terytorium dzisiejszej Grecji jest podzielona na 81 diecezji prawosławnych, z których 45 podlega jurysdykcji Greckiego Kościoła Prawosławnego. Najwyższą władzą w tym Kościele jest synod biskupów, któremu przewodniczy arcybiskup Aten (obecnie Hieronim II). Pozostałych 36 diecezji prawosławnych położnych na terenie dzisiejszej Grecji (tzw. Nowe Ziemie, które stały się częścią Grecji po wojnie bałkańskiej 1912–19 13) – diecezje północne, diecezje położone na Krecie, na archipelagu Cyklad i innych wysp na Morzu Egejskim oraz Monastyczna Republika Mnichów na wyspie Atos – są pod jurysdykcją Ekumenicznego Patriarchatu Konstantynopola. Posiadają one jednak swoje przedstawicielstwo (sześciu spośród dwunastu biskupów) w synodzie Greckiego Kościoła Prawosławnego.

Według danych statystycznych niemal 98% (17 mln) mieszkańców Grecji przynależy do Greckiego Kościoła Prawosławnego. W Kościele tym posługuje obecnie na terenie Grecji 101 biskupów oraz nieco ponad 8500 księży. W 541 klasztorach życie monastyczne prowadzi ponad 3500 mnichów i mniszek. Grecki Kościół Prawosławny, zadeklarowany jako religia państwowa we wszystkich konstytucjach począwszy od 1822 r., jest finansowany przez państwo i zwolniony od płacenia podatków. Klerycy przygotowujący się do kapłaństwa studiują w opłacanych z budżetu państwa seminariach duchownych. Przed przyjęciem święceń diakonatu większość z nich wstępuje w związki małżeńskie. Natomiast po święceniach diakonatu niemożliwe jest zawieranie związków małżeńskich. Nieżonaci księża najczęściej wstępują do wspólnot monastycznych. Kandydatami na biskupów mogą być tylko celibatariusze. Duchowieństwo greckie za pełnione posługi duszpasterskie otrzymuje z budżetu państwa wynagrodzenie w wysokości średniej pensji nauczycielskiej.

Prócz Greckiego Kościoła Prawosławnego w Grecji mieszka niewielka grupa prawosławnych, tzw. starokalendarzowców. Jest to ugrupowanie powstałe w 1924 r. jako reakcja na decyzję synodu biskupów, który postanowił zastąpić dotychczas używany kalendarz juliański kalendarzem hybrydowym, będącym połączeniem kalendarzy juliańskiego i gregoriańskiego. Wierni, którzy nie przyjęli tej reformy kalendarza, zostali kościołem schizmatyckim, w którym następnie dokonały się dalsze podziały.

Wobec dominacji prawosławia w Grecji (98%) inne chrześcijańskie i niechrześcijańskie wspólnoty religijne stanowią niewielkie mniejszości. Wspólnoty wiernych Kościoła rzymskokatolickiego, których liczbę szacuje się na ok. 250 000, znaleźć można w różnych częściach kraju. Ok. 50 000 spośród nich to potomkowie katolickich rodzin, które osiedliły się tu lub przyjęły katolicyzm w czasach, gdy tereny te były pod dominacją Wenecji (od średniowiecza niemal do końca XVIII w.). Większość z nich zamieszkuje Cyklady lub Wyspy Jońskie. Pozostali to katoliccy emigranci, którzy przybyli do Grecji w poszukiwaniu pracy po wejściu tego kraju do Unii Europejskiej (1981 r.). Administracyjnie Kościół rzymskokatolicki na terenie Grecji jest podzielony na cztery archidiecezje (archidiecezja ateńska, archidiecezja Naksos-Tinos, archidiecezja Kerkira-Korfu, archidiecezja Rodos) i cztery diecezje (diecezja Syros, diecezja Thira na wyspie Santorini, diecezja Krety, diecezja Chios obejmująca kilka wysp, m.in. Chios, Samos i północne wyspy Morza Egejskiego) oraz wikariat apostolski w Tesalonice. Owe struktury administracyjne obejmują łącznie 28 parafii. Na terenie całej Grecji zamieszkuje także ok. 5000 wiernych Greckiego Kościoła Katolickiego (tzw. unici), posiadających na obszarze Grecji jedną diecezję (egzarchat). Jeszcze inną strukturą kościelną podległą Watykanowi jest ordynariat Ormian (liczba wiernych nie przekracza tysiąca). Siedziby ordynariuszy obydwu wspólnot katolickich uznających zwierzchnictwo papieża znajdują się w Atenach. Liczbę protestantów na terenie Grecji szacuje się na około 60 000. Najliczniejsze są tu wspólnoty Kościołów ewangelickich i zielonoświątkowych.

Teren dzisiejszej Grecji zamieszkuje także ok. 400 000 wyznawców islamu. Ok. 100 000 spośród nich stanowią Turcy – potomkowie rodzin zamieszkujących te tereny od kilku wieków. Pozostali zaś to nowa emigracja z krajów islamskich. Wyznawcy judaizmu na terenie Grecji to ok. 7500. Niektórzy z nich (tzw. Romaniotes) to potomkowie Żydów zamieszkujących te tereny w czasach hellenistycznych i rzymskich, inni to żydowskie wspólnoty sefardyjskie – potomkowie Żydów, którzy przybyli tutaj w czasach otomańskich po przymusowej emigracji z Hiszpanii. W ostatnich latach daje się odnotować w Grecji wzrost zainteresowania tradycyjnymi religiami okresu klasycznego i hellenistycznego, co wiąże się z ożywieniem kultów tradycyjnych bóstw pogańskich czczonych na tym terenie w czasach antycznych. Formalnie do organizacji religijnych tego typu (Hellenizm oraz Najwyższa Rada Greckich Pogan) przynależy ok. 13 000 Greków.

Ks. Janusz Kręcidło MS