Bestselerowe powieści Elżbiety Chereźińskiej, opisujące zarówno początki państwa polskiego widziane oczami Świętosławy - siostry Bolesława Chrobrego wydanej za szwedzkiego króla, czy cykl „Odrodzone królestwo”, traktujący o zjednoczeniu Polski po rozbiciu dzielnicowym, a także serial telewizyjny „Korona królów” niejako przywróciły w naszej kulturze popularnej czasy piastowskie. Warto zatem przy tej okazji przypomnieć osobę i dzieła Władysława Jana Grabskiego.

Mało kto wie, że syn premiera i twórcy reformy walutowej odrodzonego państwa polskiego, był postacią niezwykle interesującą i barwną. Pisarz, poeta i publicysta, a także żołnierz walczący ochotniczo o granice odrodzonej Rzeczypospolitej pod latach zaborów i kilkanaście lat później w wojnie obronnej we wrześniu 1939 roku, był także działaczem społecznym związanym z radykalną częścią polskiego ruchu narodowego, a w czasie wojny członkiem Armii Krajowej, zaangażowanym w pomoc Żydom. Był także pisarzem głęboko osadzonym w wierze katolickiej.

Na jego życiu i twórczości wielkie piętno wywarły studia nad dziejami słowiańszczyzny zachodniej, jakie podjął na rok przed wybuchem II wojny światowej. Ich owocem są zarówno powieści historyczne, o których będzie mowa w dalszej części niniejszego tekstu, jak i działalność na rzecz repolonizacji ziem zachodnich przyznanych Polsce w wyniku postanowień z Jałty, Teheranu i Poczdamu. Warto tu dodać, że Władysław Jan Grabski, działając na rzecz osadnictwa polskiego na tzw. Ziemiach Odzyskanych, pisząc publikacje przedstawiające polskie i słowiańskie korzenie tych ziem, takie jak Polska nad Odrą, Nysą i Pasłęką, czy „200 miast wróciło do Polski”, nie poszedł nigdy na daleką współpracę z systemem komunistycznym, a w proteście przeciw złemu traktowaniu przez władze PRL rdzennych mieszkańców odzyskanych terenów, zrezygnował w 1948 roku ze współpracy z pełnomocnikiem rządu do spraw Ziem Odzyskanych, a w tym samym roku kardynał Hlond powołał go w skład Rady Prymasowskiej dla Odbudowy Kościołów Warszawy. Za swą niezłomną katolicką postawę został objęty zakazem publikowania, który obowiązywał w latach 1950-1956, a w 1955 roku został usunięty ze Związku Literatów Polskich.

W niniejszym tekście bazując na najbardziej znanych powieściach Grabskiego przedstawione zostaną dwa nurty pisarstwa tego autora - jego fascynacja zachodnią słowiańszczyzną oraz jego głęboki katolicyzm, które dzieli 1000 lat dziejów Polski, ale łączy fakt, że były w części pisane w trudnym czasie niemieckiej okupacji.

Na wstępnie wspomnieliśmy książki Elżbiety Cherezińskiej, która opisują lata przełomu pierwszego i drugiego tysiąclecia oczami kobiet. Można uznać, że jej książki niejako dopełniają to co Grabski opisał w trzytomowej Sadze o Jarlu Broniszu, monumentalnej powieści o zachodnich i północnych ziemiach Polski. Autor powieści za pomocą losów tytułowego bohatera przedstawia zhołdowanych Bolesławowi Chrobremu wikingów z wolińskiego Jomsborga, wydanie Świętosławy – Sigridy Storrady za króla Szwecji Eryka i późniejsze małżeństwo z królem Danii – Swenem, poprzedzone niedoszłym ożenkiem z królem Norwegii - Olafem, przygotowania i przebieg zjazdu gnieźnieńskiego w roku tysięcznym. Grabski tworząc fikcyjną postać tytułowego Jarla Bronisza, królewskiego krewniaka i powiernika, ukazuje czytelnikowi mało znane w polskiej świadomości wydarzenia związane z działalnością Bolesława Chrobrego w basenie Morza Bałtyckiego.

Z kart trzytomowej powieści, opartej w dużej mierze na skandynawskich sagach, można poznać życie chrystianizowanych wikingów i Słowian. Obok opisów morskich bitew, zmiennych sojuszy, działań dyplomatycznych poznajemy rodzące się chrześcijaństwo, które u jednych jest tylko narzędziem politycznym, a u innych przejawem szczerej, choć jeszcze świeżej wiary w Chrystusa. Główny bohater przedstawiony jest jako w pełni chrześcijański rycerz, wierny w służbie Bolesławowi, którem dane było poznać i towarzyszyć św. Wojciechowi w początku jego podróży misyjnej do Prus zakończonej męczeńską śmiercią apostoła i patrona Polski. Bronisz będąc w misji u królowej Sigiridy, z narażeniem życia ratuje z pożaru jej ulubioną młodziutką dwórkę Helgę, co przypłaca ciężką kontuzją i bliznami. Mimo różnicy wieku i utraty urody, Helga zakochuje się w Broniszu – ten nie chcąc przywiązywać swej wybranki, zaręcza się z nią, dając jednak 5 lat na zastanowienie, ale Helga przyrzeka mu wierność. Poprzez ich postacie autor ukazuje chrześcijaństwo otoczone jeszcze przez spore pozostałości wierzeń pogańskich, i tak gdy Bronisz zapominając nieco o swej wybrance chce służyć Bolesławowi i ochraniać misję biskupa Wojciecha w Prusach, słyszy od przyszłego świętego i męczennika takie zdanie: „Pamiętaj, że Bogu przysłużysz się więcej nie tym, co zwojujesz dla Bolesława, ale bardziej, jeżeli choć jedno dziecko wychowasz na prawego chrześcijanina. Dochowaj wiary dzieweczce, która na ciebie czeka, bowiem czeka na ciebie. I mnie dochowaj wiary pamiętając, że krzywdy mojej mścić ludziom nie wolno, bom zbratał się z wolą Bożą. Kościołowi świętemu bądź wierny, nie słuchając rozkazu pasterza tych ziem”.

Droga do ślubu Helgi i Bronisza usłana jest przeciwnościami, narzeczeni padają ofiarą zmian sojuszy w Skandynawii, co powoduje, że Helga zostaje wbrew swej woli wydana za mąż za angielskiego dostojnika, który pierwotnie poślubia ją tylko pozornie, by wyrwać kobietę z Norwegii, jednak po pewnym czasie chce być jej pełnoprawnym małżonkiem. Bronisz organizuje wyprawę, podczas której najeżdża wybrzeże Anglii, zabija Rogera ze Stamfordu, byłego przyjaciela, który chciał usidlić jego narzeczoną, jednak jako chrześcijanin po odzyskaniu swej ukochanej dokonuje zadośćuczynienia stratom wyrządzonym Anglikom w trakcie tej wyprawy. Helga po przyjeździe do posiadłości rodowych Bronisza jako gospodyni staje się wzorem chrześcijańskiej pani, która swą postawą umacnia świeżą wiarę u ochrzczonych poddanych i krzewi ją u tych, którzy jeszcze nie doznali łaski wiary, tłumacząc prawdy wiary, modląc się w wspólnie w trakcie prac domowych, a przede wszystkim, dając świadectwo życiem pobożnej i sprawiedliwej pani.

Dysputy teologiczne jakie prowadzi Helga ze swymi poddanymi są niejako katechezami udzielanymi przez autora czytelnikom jego powieści. Odpowiedzi na trudne pytania katechumenów jakie W. J. Grabski wkłada w usta swej bohaterki i dziś mogą być pomocne w zrozumieniu istoty wiary. Widoczna jest głęboka duchowość autora, który w wybitny sposób potrafi ukazywać swym czytelnikom drogę do Stwórcy, jednaką dla średniowiecznego księcia, pogan dopiero poznających Chrystusa czy ocierających się o ateizm nowożytnych elit. Warto sięgnąć do bogatej w przesłania twórczości W. J. Grabskiego, zapoznając się nie tylko ze wspomnianym wyżej dziełem.

/mwż