„Trzeba stworzyć swą osobistą wielkość, swój charakter – i to jest w życiu zasadnicze” - pisał Włodzimierz Pietrzak, pisarz i krytyk literacki, a także patron nagrody przyznawanej przez Katolickie Stowarzyszenie "Civitas Christiana" od 1948 roku. 

Wojna. Kataklizm życia narodów, wstrząs życia narodów, wstrząs burzy, która targa utartym ładem, który niszczy – i tworzy. (…) wojna jest formą kataklizmu narosłego w ludziach, lecz rozgrywającego się w przyrodzie i w społecznym zbiorowisku. Wojna: jak wezbrane wody powodzi, które ludzie chcą zatrzymać wysiłkiem sypania grobli, strategią tam i kanałów.

Wysiłki sztabów generalnych i dowódców armii są w czasie wojny wysiłkiem przeciw żywiołom. Są próbą ujarzmienia i wykorzystania żywiołu.

(…) człowiek niknie w tym odmęcie, nie zawsze jest nawet zdolny do ogarnięcia okiem wymiarów i granic rozgrywających się wydarzeń

W wojnie (…) człowiek staje się ułamkiem, cząstką masy uderzeniowej. Człowiek z masy wojennej waży na szalach zwycięstwa; jego zapał, jego wola zwycięska rzucona na wagę – nabiera ciężaru oręża. Człowiek postawiony na stopę wojenną musi mieć zdolność do wewnętrznego aktu woli, do woli walki. Człowiek jest niemal nierozdzielną cząstką narodu. Walcząc w imię narodu, walczy zawsze o własny, bezpośredni cel.

Słowa te napisał przed II wojną światową Włodzimierz Pietrzak, młody pisarz i krytyk literacki, który wojny spodziewał się i oczekiwał z pesymistycznym niepokojem, jak pisze powojenny wydawca jego spuścizny literackiej - Zygmunt Lichniak.

W latach 1937-39 Pietrzak był zastępcą redaktora naczelnego „Młodej Polski” miesięcznika wydawanego przez Związek Młodej Polski młodzieżówki Obozu Zjednoczenia Narodowego. W Związku pełnił funkcję kierownika Kursów Prelegenckich.

Podczas okupacji niemieckiej po 1939 roku kontynuuje działalność redaktorską w „Pobudce”, piśmie wydawanym przez organizację o takiej samej nazwie, utworzoną przez działaczy przedwojennego Obozu Narodowo Radykalnego – Falanga. Organizacja ta powstała w opozycji do założonego w tym samym czasie Związku Walki Zbrojnej powiązanego z Rządem polskim na emigracji. W życiu osobistym małżeństwo z Ireną Pietrzykowską wymaga od niego wielu kompromisów tak niezgodnych z jego ideowością.

We wrześniu 1940 roku powstaje Konfederacja Narodu, łącząc ugrupowania konspiracyjne o narodowej spuściźnie. Pionem politycznym kierował Bolesław Piasecki. W deklaracji ideowej napisano, że łączy ona wszystkich, „dla których miłość Rzeczypospolitej stoi zaraz po miłości Boga i którzy są zdolni podporządkować swe osobiste ambicje dobru Narodu Polskiego”.

Włodzimierz Pietrzak, który przyjął konspiracyjny pseudonim „Balk”, stał na czele pionu polityczno-propagandowego oraz od początku 1943 roku pionu kulturowego.

Bierze udział w tworzeniu pisma krytyczno-literackiego „Sztuka i Naród”, które ukazywało się w latach 1942-44. Na jego łamach propagowano ideę imperium słowiańskiego, które miało łączyć narody środkowo-europejskie przeciw Niemcom i Rosji. W pracach redakcji obok Pietrzaka brali udział Andrzej Trzebiński, Tadeusz Gajcy, Zdzisław Stroiński i inni.

„Sztuka i Naród” było pismem atakującym międzywojenną kulturę. Dążyło do stworzenia nowej świadomości kulturalnej – było jednym z najbardziej inspirujących zjawisk okresu okupacji w sferze kultury. 

Większość autorów tego pisma poniosła śmierć w czasie wojny.

Sam Pietrzak tworzy cykl powieściowy „Między Wschodem i Zachodem”, który częściowo zaginął po II wojnie światowej. Cykl miał być krytyczny osądem okresu międzywojennego – rządów sanacyjnych. Krytycznie ocenia swoje pokolenie, które przegrało z historią, straciło wielką szansę, którą uzyskało po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku.

Od marca 1943 roku Włodzimierz Pietrzak zostaje redaktorem naczelnym dwutygodnika wydawanego przez Konfederację Narodu „Nowej Polski” do lipca 1944 roku.

W tym samym czasie, podczas urlopu, tworzy dramat „Skrzydła”, który jest całkowicie oderwanym od rzeczywistości okupacyjnej dialogiem filozoficzno-literackim Pietrzaka z jego twórczością krytyka literackiego oraz deklaracją o niemożliwości porozumienia dwojga osób w nawiązaniu do jego problemów małżeńskich.

W liście do matki wspomina także o wyspowiadaniu się w okresie Wielkanocy 1943 roku, po wieloletnim okresie dystansu wobec instytucji Kościoła, przy jednoczesnym poglądzie, że „Bóg jest (…) jest sensem świata, tym celem istnienia”.

Jerzy Hagmajer, jego przełożony w czasie konspiracji, tak opisywał Włodzimierz Pietrzaka we wspomnieniu z 1946 r:

Wojna zmieniła Włodka (…). Codzienny trud konspiracyjny zmieniał Balka w zdumiewającym tempie. Stał się twardym człowiekiem. Twardym dla siebie i dla innych. Cały dzień zapędzony, w dziurawych butach i wiatrem podszytej jesionce, nie pamiętając o niedawno zakończonym leczeniu odmą [Pietrzak leczył się na gruźlicę], kierował pracą propagandowo-techniczną, noce spędzając na twórczości literackiej. Punktualny, niezawodny w wywiązywaniu się ze swoich obietnic, żądał tego samego od podwładnych. Przyjacielski poza służbą, w pracy nie folgował kolegom. Żądał tej samej ofiarności i odpowiedzialności, której sam był wzorem.

Był inicjatorem i współautorem memoriału do Delegata Rządu na Kraj, który przekazano mu 28 lipca 1944 roku występując przeciwko rozpoczęciu powstania w stolicy.

Gdy jednak 1 sierpnia wybucha powstanie warszawskie Włodzimierz Pietrzak zgłasza się do walki w oddziale "Radosława". Pomimo namowy dowódcy, aby nie brał udziału w bezpośredniej walce z Niemcami i w wyniku nieporozumień z "Radosławem", walczy dalej z oddziałem „Mieczyków”. Gdy dowódca zostaje ranny, Pietrzak przejmuje dowództwo plutonu „Mieczyków”

Był wszystkim. Dowódcą, niańką, sanitariuszem i tragarzem zwłok – wspomina jego przyjaciel.

Za bohaterstwo zostaje przyznany mu Krzyż Walecznych i otrzymuje stopień podporucznika.

W dniu 22 sierpnia 1944 roku w czasie walk na rogu Franciszkańskiej i Świętojerskiej, w czasie odpoczynku, jak miał w zwyczaju, czytał książkę (podobno był to „Nowy wspaniały świat” Huxleya). Odłamek granatu niemieckiego trafił Włodzimierza Pietrzaka w głowę nieosłoniętą hełmem. Pomimo operacji nie udało się go uratować – zmarł po godzinie.

Jego ciało spoczęło w powstańczej mogile na Starówce. Pochował go, opatrzywszy Ostatnim namaszczeniem, ojciec „Paweł” (pseudonim księdza Józefa Warszawskiego, z którym współpracował na łamach „Sztuki i Narodu”).

Po wojnie matka Włodzimierza Pietrzaka, pani Ewa Pietrzakowa odnalazła grób syna, a jego szczątki spoczęły na cmentarzu Powązkowskim. W jednym z przedwojennych wierszy Włodzimierz Pietrzak napisał:

Porą posępną nadlecisz
zamiecią,
historio –
kroki uderzą o bruki
bramy z murów jak szyby
polecą szeroka rzeko!

Praca literacka, polityczna, redaktorska, praca organizacyjna w podziemiu i walka w powstaniu warszawskim Włodzimierza Pietrzaka były pełne pasji i poświęcenia. Różnorodność twórczości literackiej świadczy o jego bogactwie intelektualnym i szerokich horyzontach myślowych.

Zginął w Powstaniu jak jego młodszy brat – miał w chwili śmierci 31 lat.

W jednym z zachowanych listów do matki z okresu okupacji napisał:

Chcę po sobie zostawić smugę cienia, gdy mnie nie będzie, żeby było wiadomo, że tędy przechodziłem, tędy przeszedłem. Musiałem się wyzywać, musiałem walczyć z tym, co było w mnie małością, przywiązaniem do drobiazgów. Nie dosyć jednak sława, to jest rzecz zewnętrzna. Trzeba stworzyć swą osobistą wielkość, swój charakter – i to jest w życiu zasadnicze.

Przy pisaniu tego tekstu korzystałem z przedmowy „Skazany na szukanie. (Rzecz o Włodzimierzu Pietrzaku)” Zygmunta Lichniaka do „Rachunku z dwudziestoleciem” z 1955 roku.

Jerzy Węgrzyniak

/md/ab