7 marca br. już po raz trzeci w Sali Malinowej Pałacu Działyńskich w Poznaniu odbyła się debata z cyklu „Kościół na straży polskiej wolności”. Tegoroczna edycja została poświęcona dziejom Polaków i Kościoła katolickiego w latach 1795–1918, ujętym w publikacji Naród bez państwa. Czas zaborów autorstwa dr hab. Martyny Deszczyńskiej.

Spotkanie rozpoczął przewodniczący Oddziału Okręgowego Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana” w Poznaniu Karol Irmler, który po powitaniu uczestników oraz zaproszonych gości wprowadził w tematykę poprzednich dwóch debat, obejmujących okres od początków polskiej państwowości do upadku Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Następnie głos zabrał biskup senior Zdzisław Fortuniak, reprezentujący Honorowego Patrona wydarzenia – arcybiskupa Stanisława Gądeckiego, metropolitę poznańskiego. W swoim wystąpieniu zaznaczył ważną rolę naukowców w budowaniu i umacnianiu współczesnej tożsamości narodowej. Odwołał się przy tym do słów św. Jana Pawła II: „Ludziom nauki oraz ludziom kultury powierzona została szczególna odpowiedzialność za prawdę – dążenie do niej, jej obrona i życie według niej. Znamy dobrze trudności związane z ludzkim poszukiwaniem prawdy, z których dzisiaj na czoło wysuwają się: sceptycyzm, agnostycyzm, relatywizm i nihilizm. Dzisiaj nierzadko usiłuje się nam wmówić, iż skończył się bezpowrotnie czas pewności poznania prawdy oraz że jesteśmy nieodwołalnie skazani na totalny brak sensu, na prowizoryczność poznania, ciągłą zmienność i względność. Poszukiwanie prawdy i dzielenie się nią z innymi jest ważną posługą społeczną, do jakiej w sposób szczególny są wezwani ludzie nauki”.

Moderatorem spotkania był prof. dr hab. Grzegorz Kucharczyk z Instytutu Historii Polskiej Akademii Nauk. Wyznaczając kierunek dyskusji, podkreślił, jak ważne przemiany mentalności społeczeństwa możemy obserwować w okresie upadku Rzeczypospolitej. To właśnie wtedy ukształtowało się pojęcie „Polak-katolik”, obejmujące wszystkie warstwy społeczne. Katolicyzm był niezbędny do stworzenia polskości wielkiego formatu, na zakończenie procesów narodowotwórczych. Jego obecność była szczególnie silnie zaznaczona w kulturze tego okresu, nadającej kontury duchowe powstającemu nowoczesnemu narodowi polskiemu, świadomemu wartości patriotycznych. Dlatego, jak podkreślił prof. Kucharczyk, każde ograniczenie Kościoła przez zaborców oznaczało wstrzymanie rozwoju polskiej tożsamości.

Autorka, dr hab. Martyna Deszczyńska, pełniąca obecnie funkcję kierownika Pracowni Historii Bibliotek i Czytelnictwa Biblioteki Narodowej, odniosła się do przyczyn powstania publikacji, wśród których są: coraz niższy poziom wiedzy historycznej oraz chęć wyeksponowania postaw wybitnych polskich kapłanów okresu zaborów, w tym właściwie zapomnianych dziś – abp. Jana Pawła Woronicza i św. abp. Zygmunta Szczęsnego Felińskiego. Poruszyła również kwestię podejścia duchowieństwa do kolejnych powstań, wskazując na silne tendencje antyklerykalne wśród polskich elit oraz znaczenie haseł religijnych przy pozyskiwaniu do sprawy niepodległościowej chłopstwa i mieszczaństwa.

Dr hab. Przemysław Matusik z Uniwersytetu Adama Mickiewicza zwrócił uwagę na marginalizowanie znaczenia historii religijnej w XIX w., co zdaje się być pokłosiem tendencji oświeceniowych. Wyróżnił także dwie płaszczyzny działania Kościoła w Polsce w tym czasie, obejmujące zjawiska społeczne oraz sytuację polityczną. Pierwsza z nich zdecydowała o wyklarowaniu się świadomości narodowej wśród niższych warstw społecznych, gdyż to właśnie katolicyzm, obok języka polskiego, był głównym czynnikiem wyróżniającym Polaków spośród innych narodów środkowej Europy. W drugiej części omówił skomplikowaną rolę wyższego duchowieństwa w wydarzeniach patriotycznych, zobowiązanego do posłuszeństwa wobec panujących monarchii, a jednocześnie czującego obowiązek wsparcia zrywów niepodległościowych.

W Poznaniu nie mogło zabraknąć przypomnienia o wielkim znaczeniu duchowieństwa w tworzeniu pracy organicznej, na co w końcowej dyskusji zwrócili uwagę słuchacze debaty. Wśród przywołanych przykładów znaleźli się znani społecznicy, m.in. ks. Augustyn Szamarzewski i ks. Piotr Wawrzyniak, patroni najstarszej centrali polskich spółek kredytowych w Wielkopolsce – Związku Spółek Zarobkowych i Gospodarczych.

Gościem przyszłorocznego spotkania poświęconego Kościołowi w Polsce w latach 1917–1991 będzie prof. Andrzej Nowak, autor kończącej cykl Wydawnictwa Biały Kruk publikacji Czas walki z Bogiem.

Szymon Szczęsny

fot. Miłosz Puchalski

mm