Czytanie tych ksiąg biblijnych, w których podanych zostało wiele nazw miejscowości, najczęściej jawi się jako monotonne, nudne i mało atrakcyjne, a czytelnik być może chciałby oskarżyć ich autorów o to, że w mechaniczny sposób umieścili oni sporo materiału bez żadnego celu. Faktycznie jednak wcale nie musi tak być. Podanie bądź nie nazw poszczególnych miejscowości czy krain geograficznych może być podporządkowane kompozycji przyjętej przez danego autora.

Nie inaczej jest w przypadku Dziejów Apostolskich. Choć nazwy licznych miejscowości pojawiających się w toku narracji mogą być nużące, to jednak wpisują się one w szerszy kontekst klucza geograficznego przyjętego przez autora tej księgi.

Klucz geograficzny Dziejów Apostolskich

Jezus, wstępując do nieba, mówi do Apostołów następujące słowa:

Nie wasza to rzecz znać czasy i chwile, które Ojciec ustalił swoją władzą, ale gdy Duch Święty zstąpi na was, otrzymacie Jego moc i będziecie moimi świadkami w Jerozolimie i w całej Judei, i w Samarii, i aż po krańce ziemi. (Dz 1,7-8).

Ta otwierająca Dzieje Apostolskie wypowiedź stanowi pewien rodzaj kompozycji drugiej części dzieła Łukaszowego. Jak wiadomo, piąta księga Nowego Testamentu opisuje działalność ewangelizacyjną prowadzoną przez uczniów Jezusa. Jednocześnie jednak komentatorzy zwracają uwagę na to, że zastosowany przez autora Dziejów Apostolskich klucz geograficzny rozszerzania się Ewangelii Chrystusowej nie jest przypadkowy i odpowiada temu, co zostało streszczone w przywołanym fragmencie otwierającym Dzieje Apostolskie. Zgodnie z nim dobra nowina o Jezusie ma być głoszona najpierw w Jerozolimie, po czym ma objąć całą Judę, następnie Samarię, żeby zostać zakończona „aż po krańce ziemi”.

W piątej księdze Dziejów Apostolskich pierwszym faktycznym miejscem głoszenia kerygmatu po wstąpieniu Jezusa do nieba (Dz 1,9) jest właśnie Jerozolima. Zgodnie z narracją przedstawioną w Dz 2 po zesłaniu Ducha Świętego (Dz 2,1-4) w stolicy Izraela (Dz 2,5) Apostołowie głosili dobrą nowinę, której skutkiem było nawrócenie się ok. trzech tysięcy osób (Dz 2,41). Dalsza narracja piątej księgi Nowego Testamentu również ukazuje ewangelizacyjną działalność wyznawców Chrystusa w Jerozolimie (Dz 5,16.28). Wskutek męczeństwa Szczepana chrześcijanie rozproszyli się z Jerozolimy po Judei i Samarii (Dz 8,1). Właśnie w tym momencie Łukasz zaczyna się koncentrować na pokazaniu ewangelizacji terenów znajdujących się poza Jerozolimą. Najpierw przedstawia działalność w Samarii Filipa, jednego z siedmiu diakonów ustanowionych przez Apostołów (Dz 8,4-13), po czym skupia swoją uwagę na działalności na tym terenie Piotra oraz Jana (Dz 8,14-24). W dalszej partii tekstu, mianowicie w Dz 9,31, autor Dziejów Apostolskich stwierdza nawet, że „Kościół cieszył się pokojem w całej Judei, Galilei i Samarii. Rozwijał się i żył bogobojnie, i napełniał się pociechą Ducha Świętego”. Ten rodzaj summarium ma pokazać, że Ewangelia, która była głoszona najpierw w Jerozolimie, objęła już znacznie większe tereny, zgodnie z zapowiedzią wygłoszoną przez Jezusa na początku piątej księgi Nowego Testamentu.

Rozprzestrzenianie się Ewangelii na tym się nie kończy, gdyż zgodnie z programem zapisanym na początku Dziejów Apostolskich, dobra nowina o Chrystusie miała również dotrzeć „aż po krańce ziemi”. W Dz 11,19 pojawia się wzmianka o tym, że „ci, których rozproszyło prześladowanie, jakie wybuchło z powodu Szczepana, dotarli aż do Fenicji, na Cypr i do Antiochii”. Z tego wersetu jednoznacznie zatem wynika, że Ewangelia powoli zaczyna już opuszczać tereny Palestyny. Niemniej prawdziwym „rewolucjonistą”, który istotnie zaniesie przesłanie o Chrystusie „aż po krańce ziemi”, będzie Apostoł Paweł.

Jego działalności autor piątego pisma Nowego Testamentu poświęci praktycznie całą drugą część Dziejów Apostolskich (Dz 13-28). Z perspektywy wspomnianej kompozycji geograficznej istotne jest to, że Ewangelia za sprawą św. Pawła zaczyna docierać na kolejne tereny ówczesnego Cesarstwa Rzymskiego, a więc np. do Tesalonik (Dz 17,1-8), Aten (Dz 17,16-33) czy Koryntu (Dz 18,1-11). Ważnym momentem jest odwołanie się przez Apostoła Narodów do sądu cesarskiego (Dz 25,11). Ten akt powoduje, że św. Paweł ma możliwość odbycia podróży do Rzymu (Dz 28,14), gdzie również oddaje się działalności ewangelizacyjnej (Dz 28,30-31).

Mając na uwadze wypowiedź Chrystusa przywołaną na początku Dziejów Apostolskich oraz epilog piątej księgi Nowego Testamentu, nietrudno jest zauważyć, że z perspektywy św. Łukasza przepowiadanie kerygmatu w Rzymie jawi się jako realizacja zapowiedzi Jezusa o głoszeniu Ewangelii „aż po krańce ziemi”. Na stolicę Cesarstwa Rzymskiego nie należy bowiem patrzeć z dzisiejszej perspektywy, ale z punktu widzenia Żydów żyjących w I wieku, dla których istotnie Rzym jawił się jako „kraniec ziemi”. W tej optyce Dzieje Apostolskie przedstawiają rozszerzanie się Ewangelii Chrystusowej od Jerozolimy przez Judeę, Samarię aż do krańców ziemi (Dz 1,8).

Klucz geograficzny dzieła Łukaszowego (Łk i Dz)

Przedstawiony powyżej klucz geograficzny Dziejów Apostolskich przedstawiony na samym początku Księgi nabiera jeszcze ciekawszego wyrazu, kiedy weźmie się pod uwagę również drugie dzieło św. Łukasza, a zatem trzecią kanoniczną Ewangelię. Komentatorzy zwracają uwagę na to, że ten ewangelista w sposób inny od pozostałych autorów kanonicznych Ewangelii umiejscawia działalność Jezusa w przestrzeni geograficznej. W tym kontekście kluczowy jest fragment Łk 9,51:

Gdy dopełnił się czas Jego wzięcia [z tego świata], postanowił udać się do Jerozolimy.

O ile dotąd Łukasz skupiał się na ukazaniu działalności Jezusa w Galilei (Łk 4,14), o tyle przez kolejną partię swojej Ewangelii będzie przedstawiał aktywność Chrystusa podczas realizacji owej zapowiedzianej w Łk 9,51 podróży, m.in. w Samarii (Łk 17,11). Sama Jerozolima w trzeciej Ewangelii jawi się jako centrum działalności Jezusa. To tu umiera na krzyżu i powstaje z martwych. Dla Łukasza charakterystyczne jest to, że w przeciwieństwie do innych Ewangelii synoptycznych (Mt 28,7,10; Mk 16,7) unika on wskazywania Galilei jako miejsca spotkania Jezusa z uczniami po Jego zmartwychwstaniu. Co więcej, w tej Ewangelii Chrystus wyraźnie nakazuje uczniom pozostać w Jerozolimie (Łk 24,49).

W świetle całego dzieła Łukaszowego, a zatem Ewangelii i Dziejów Apostolskich, rysowana kompozycja geograficzna nabiera szczególnego znaczenia. W Ewangelii Łukasz skupia się na ukazaniu działalności Jezusa „ku Jerozolimie”, a zatem Chrystus udaje się do tego miasta dla dopełnienia dzieła zbawczego od Galilei przez Samarię. W Jerozolimie kończy się trzecia kanoniczna Ewangelia i zaczynają Dzieje Apostolskie, w których z kolei Ewangelia (głoszona tym razem przez Apostołów) rozprzestrzenia się od Jerozolimy przez Judeę, Samarię aż do krańców ówczesnego świata, czyli do Rzymu. Jest to zatem porządek „od Jerozolimy”.

 Tekst pochodzi z kwartalnika Civitas Christiana nr 4 / październik-grudzień 2023

/ab