Na przełomie XII i XIII w. ziemie litewskie wciąż były słabo zaludnione, a zamieszkująca je ludność pozostawała na niskim poziomie rozwoju cywilizacyjnego. Nieznajomość nowoczesnych metod uprawy roli i hodowli sprawiała, że pomimo niewielkiej liczebności Litwini mieli problem nawet z zapewnieniem sobie dostatecznej ilości pożywienia.

Dlatego litewscy książęta, kunigasi, często korzystając z pomocy bratnich Jaćwingów, organizowali łupieżcze wprawy na ziemie sąsiadów, pragnąc zapewnić sobie zdobycie wojennych łupów oraz pozyskanie niewolniczej siły roboczej do pracy na roli. Warto w tym miejscu przypomnieć, że przez setki lat Litwa pozostawała pod panowaniem udzielnych władców i dopiero zagrożenie ze strony Zakonu Krzyżackiego oraz Zakonu Kawalerów Mieczowych spowodowało pojawienie się wśród nich myśli o zjednoczeniu kraju. W 1230  r. jeden z książąt, Mendog, po okresie krwawych walk narzucił pozostałym kunigasom swoją władzę. W okresie jego panowania Litwa rozpoczęła podbój położonych na południe bogatych księstw ruskich, a jednocześnie w tym samym czasie rozpoczęły się systematyczne najazdy hord litewskich na ziemie polskie pozostające wówczas w stanie feudalnego rozbicia.

W latach 1230–1263 wojska Mendoga najechały Polskę blisko 14 razy, a pustoszące nasz kraj wyprawy kontynuował książę Trojden, docierając aż w okolice Łęczycy i Kalisza. W 1282 r. krakowski władca Leszek Czarny odniósł wielkie zwycięstwo nad oddziałami litewskimi w bitwie pod Rowinami, co na pewien czas odsunęło groźbę kolejnych ekspansji. W późniejszym okresie Litwini jednak jeszcze wielokrotnie najeżdżali nasze ziemie, a ich celem było przede wszystkim zniewolenie jak największej liczby ludzi. Polaków uprowadzano całymi rodzinami, pędzono na Litwę i osadzano na roli. W ten sposób zasiedlano obszary w okolicach Niemna, Wilii i Niewiaży. W wyniku najazdów litewskich w szybkim tempie wyludniały się wschodnie rubieże Polski, choć nie tylko. Z analizy źródeł historycznych wynika, że w rezultacie tych barbarzyńskich praktyk w końcu XIII w. okolice Wiślicy zamieszkiwało tylko ok. 30 ludzi na km2, w Sandomierskiem – ok. 22, a na Wyżynie Lubelskiej – zaledwie średnio 1 człowiek. Litwini, choć nie byli w stanie zagrozić niepodległości politycznie podzielonych ziem polskich, to jednak porywając tysiące mieszkańców, uniemożliwiali lub opóźniali gospodarczy rozwój różnych części naszego kraju, nie mówiąc już o tragicznym losie uprowadzonych.

Na początku XIV w. część ziem polskich została zjednoczona w wyniku zbrojnych i politycznych działań podejmowanych przez Władysława Łokietka. Wspólne niebezpieczeństwo płynące dla Polski i Litwy ze strony Zakonu Krzyżackiego skłoniło władcę polskiego do zawarcia w 1325 r. sojuszu z litewskim księciem Giedyminem. Przymierze zostało przypieczętowane ślubem zawartym pomiędzy córką księcia – Aldoną (która na chrzcie przyjęła imię Anna) oraz synem i następcą Władysława, późniejszym królem Kazimierzem Wielkim. W czasie jego panowania, w latach 1340–1366, walki z Litwą rozgorzały jednak ponownie, gdyż oba kraje pragnęły podbić Ruś Halicko-Włodzimierską. Wojny prowadzone na Rusi zakończyły się ostatecznym zwycięstwem Polski, ale po śmierci Kazimierza w 1370 r. Litwini zaanektowali księstwa: włodzimierskie, bełskie i chełmskie. Jak się miało okazać, był to jednak ostatni duży najazd litewski na ziemie polskie, a w 1377 r. król Ludwik Węgierski odzyskał utracone ziemie.

Wciąż narastające zagrożenie obu krajów ze strony Zakonu Krzyżackiego, a zwłaszcza ponawiany przez kolejnych wielkich mistrzów argument o konieczności „nawrócenia pogańskiej Litwy”, spowodowały, że w okresie panowania Jadwigi Andegaweńskiej panowie polscy podjęli w imieniu małoletniej królowej rozmowy z wielkim księciem litewskim Jagiełłą na temat zawarcia unii polsko-litewskiej. Do podpisania dokumentów traktatowych doszło w sierpniu 1385 r. na zamku w Krewie. Przewidywały one wstąpienie Jagiełły na tron polski i jego małżeństwo z Jadwigą, w zamian za co zobowiązał się on przyjąć chrzest i schrystianizować Litwę oraz odzyskać wszystkie ziemie utracone przez oba kraje. Zgodnie z przyjętymi postanowieniami Wielkie Księstwo Litewskie stawało się integralną częścią Korony Królestwa Polskiego.

Król Władysław Jagiełło polecił zniszczenie wszelkich form i przejawów dawnego, pogańskiego kultu na Litwie, m.in. wykarczowanie świętych gajów, ugaszenie świętego ognia oraz unicestwienie świętych węży. W dziele ewangelizacji swego narodu zachował jednak właściwy umiar, bez uciekania się do niepotrzebnej przemocy. Zasłużył sobie tym nawet na pochwałę na ogół niechętnego mu Długosza, który w swych Rocznikach chwali go za „postawę godną apostoła”

Warto tutaj zwrócić uwagę na fakt, że dość powszechnie panujący pogląd, jakoby w XIV w. Wielkie Księstwo było jedynym niechrześcijańskim państwem w Europie, nie w pełni odpowiada prawdzie. Znakomitą większość jego terytorium stanowiły bowiem zaanektowane ziemie ruskie, które zostały schrystianizowane w 988 r. w obrządku wschodnim, z chwilą przyjęcia chrztu przez Ruś Kijowską. Tak więc Księstwo za panowania Jagiełły było państwem pogańskim jedynie na terenach rdzennie litewskich, obejmujących ziemie tzw. Auksztoty, która zajmowała ok. 10% powierzchni całego kraju (pogańska pozostawała wówczas także Żmudź znajdująca się we władaniu Krzyżaków; chrzest przyjęła dopiero w 1413 r.). Sam Jagiełło został po urodzeniu ochrzczony z inicjatywy swojej matki – ruskiej księżniczki Julianny, w świątyni prawosławnej. Tak więc był już chrześcijaninem, gdy ponownie zdecydował się przyjąć chrzest z rąk kapłanów katolickich.
W traktacie powołującym do życia państwo polsko-litewskie możemy przeczytać między innymi:
„My Jagiełło z łaski Bożej Wielki Książę Litwy i Rusi pan i dziedzic przyrodzony podajemy do wiadomości wszystkim, […] jako dostojny książę Jagiełło, Wielki Książę Litewski […] wyprawił uroczyste poselstwo do panów ziemian Polski, a potem też do jego królewskiej wysokości. […] Jako liczni cesarze, królowie i książęta rozmaici pragnęli z tym Wielkim Księciem Litewskim, życzyli sobie i radzi byli wejść w związki wieczyste powinowactwa, a co Bóg wszechmocny zachował dla osoby tejże najjaśniejszej królowej.

Toteż, najjaśniejsza pani, niechaj Wysokość Wasza przyjmie do tak wielce zbawiennego związku tegoż pana Jagiełłę, Wielkiego Księcia, na syna, a najjaśniejszą księżnę Jadwigę, córkę waszą najdroższą, Królową Polski, niechaj poślubi na prawą swą małżonkę. A sądzimy, że z tego wyniknęłaby chwała Boża, dusz zbawienie, ludziom zaszczyt i wzmożenie państwa. Skoro zaś to, co przyrzeczono dojdzie do przewidzianego końca, natenczas pan Jagiełło, Wielki Książę z wszystkimi braćmi swymi jeszcze nie ochrzczonymi, krewniakami, szlachcicami, ziemianami z wyższymi i najniższymi w swoich krajach zamieszkałymi, wiarę świętego, rzymskiego Kościoła przyjąć zamierza, pragnie i życzy sobie. […] Dla sprawy tej utwierdzenia, dla pewności i ubezpieczenia tenże Jagiełło Wielki Książę przyrzeka wszystkie skarby swe złożyć i wydać na odzyskanie strat państw obojga, tak Polski, jak i Litwy. A tylko, jeżeli taż pani Węgier córkę swą Jadwigę, królowę polską przyrzeczoną, odda mu w małżeństwo”.

Królowa Jadwiga, pragnąc, aby pracę duszpasterską nad Niemnem i Wilią prowadzili przede wszystkim miejscowi duchowni, ufundowała w 1397 r. kolegium litewskie przy Uniwersytecie Karola w Pradze. W tym samym czasie sfinansowała też budowę uniwersyteckiej bursy dla polskich i litewskich studentów, a rok później uzyskała zgodę papieża na utworzenie fakultetu teologii na Akademii Krakowskiej, której następnie zapisała w testamencie swoje koronne klejnoty

Jagiełło został ochrzczony w Krakowie 15 lutego 1386 r., przyjmując wówczas imię Władysław, trzy dni później odbył się jego ślub z Jadwigą, a 4 marca został koronowany na Wawelu na króla Polski. Wkrótce potem polecił zniszczenie wszelkich form i przejawów dawnego, pogańskiego kultu na Litwie, m.in. wykarczowanie świętych gajów, ugaszenie świętego ognia oraz unicestwienie świętych węży. W dziele ewangelizacji swego narodu zachował jednak właściwy umiar, bez uciekania się do niepotrzebnej przemocy. Zasłużył sobie tym nawet na pochwałę na ogół niechętnego mu Długosza, który w swych Rocznikach chwali go za „postawę godną apostoła”.

Pierwszym biskupem nowo utworzonej diecezji wileńskiej został Andrzej Jastrzębiec, który wcześniej był kaznodzieją na Mazowszu. Następnie przybył na dwór węgierski Elżbiety Łokietkówny, później prowadził wraz z franciszkanami akcję misyjną w Mołdawii, w wyniku której w 1371 r. zasiadł na stolicy biskupiej w Serecie. Od 1372 sprawował pieczę nad archidiecezją halicką. W latach 1376–1386 był biskupem pomocniczym w archidiecezji gnieźnieńskiej. W 1388  r. z  powodzeniem zakończył dzieło chrystianizacji Litwy i stworzył podwaliny litewskiego Kościoła. Pierwsze parafie powstały w Wiłkomierzu, Mojszagole, Niemenczynie, Miednikach i  w Krewie. W Wilnie rozpoczęto budowę ufundowanej przez króla katedry wileńskiej, a także kościołów pw. św. Marcina i św. Jana, które stanęły w litewskiej stolicy obok istniejących już wcześniej świątyń św. Mikołaja, św. Piotra i Najświętszej Maryi Panny. Królowa Jadwiga, pragnąc, aby pracę duszpasterską nad Niemnem i Wilią prowadzili przede wszystkim miejscowi duchowni, ufundowała w 1397 r. kolegium litewskie przy Uniwersytecie Karola w Pradze. W tym samym czasie sfinansowała też budowę uniwersyteckiej bursy dla polskich i litewskich studentów, a rok później uzyskała zgodę papieża na utworzenie fakultetu teologii na Akademii Krakowskiej, której następnie zapisała w testamencie swoje koronne klejnoty. Znana z gorliwej pobożności i  hojności, późniejsza święta Kościoła katolickiego, fundowała w Koronie i  na Litwie wiele nowych świątyń oraz uposażała powstające klasztory, opiekowała się także szpitalami.

Zawarta w Krewie unia polsko-litewska oraz będący jej skutkiem chrzest Litwy zakończyły niemal 1000-letni proces chrystianizacji Europy i – po bitwie pod Grunwaldem – położyły kres ekspansji krzyżackiej w tej części kontynentu. Koronacja Jagiełły zapoczątkowała panowanie nowej, potężnej dynastii europejskiej – Jagiellonów, której przedstawiciele zasiadali na monarszych tronach w kilku stolicach. Pozostające przez ponad 200 lat pod ich panowaniem państwo polsko-litewskie stało się jednym z najbardziej znaczących i wpływowych krajów w Europie, a system polityczno-prawny Rzeczypospolitej Obojga Narodów okazał się w swych rozwiązaniach ustrojowych niekwestionowanym wzorem demokracji i  praworządności.

Mariusz Ratajkiewicz

pgw