Historia ponoć lubi się powtarzać. Taka konstatacja zakrawa o banał. Nie sposób jednak się od niej powstrzymać po lekturze poświęconej dziejom PRL-u książki profesora Wojciecha Polaka, której okładkowy, wytłuszczony przez wydawcę, dużą czerwoną czcionką, tytuł brzmi po prostu: „Opresja” i właściwie wyjaśnia on zawartość tomu.

Co prawda, lata 1945 – 89 to nie tylko łamanie praw człowieka i niszczenie przez system narodu, ale również nieustanne próby wyzwalania się z rzeczonej opresji społeczeństwa poprzez życie religijne, kulturalne, społeczne, aktywność sportową, ale wszystko to, odnotowane przez autora, naznaczone było cieniem systemu, który nieustannie każdą społeczną aktywność ograniczał i podporządkowywał swoim celom. A wszystko co się podporządkować nie dało po prostu niszczył. Dziś możemy za pewnym politykiem obecnej koalicji rządzącej takie niszczenie śmiało nazywać opiłowywaniem. Wtedy były to zwyczajne, niekiedy brutalne represje ubrane w szaty socjalistycznej nowomowy.

Książka napisana bardzo żywo, można powiedzieć, że spontanicznie, pokazuje najważniejsze zwroty polityczne PRL. Z kart przebija jednak jasny przekaz, że przy coraz większej nieudolności i niesprawności, system do końca posługiwał się tytułową „opresją” by nie dopuścić do autentycznego życia społecznego i gospodarczego, uważając to za swój podstawowy obowiązek. Od pierwszych prześladowań ludzi i całych grup społecznych, uznawanych przez aparat władzy za wrogich, aż do ostatnich mordów politycznych, z których niektóre do dziś nie zostały wyjaśnione. Profesor stoi na stanowisku, że wiele z układów, jakie wtedy zaistniały, działają do dziś dnia i jako przykład podaje kwestie maskowania rzeczywistego przebiegu mordu na ks. Jerzym Popiełuszce.

Ciekawym i bardzo aktualnym zagadnieniem jest kwestia polityki względem Kościoła, która była liberalizowana wtedy, gdy państwu było to potrzebne w imię spokoju społecznego, czyli w okolicznościach, w których napięcia groziły obaleniem władzy. Bardzo aktualny jest opisany w książce casus katechezy w szkole, z której została ona wyrzucona w czasach stalinowskich i powróciła do niej jesienią 1956 roku, kiedy Gomułka obejmował władzę, a Prymas odzyskiwał wolność. Mogło się więc społeczeństwu wydawać, że gest ten przywraca normalność w relacjach państwo – Kościół, tymczasem już w lipcu 1958 roku władza zapowiedziała ograniczenia w nauczaniu religii. Do końca 1959 roku katecheza została wyeliminowana z 20% szkół, przy czym proces ten postępował w następnym roku, by w lipcu 1961, w wyniku nowej ustawy o rozwoju systemu edukacji, ponownie, jak w czasach stalinowskich, została usunięta, tym razem na niemal 30 lat. Pytanie, czy w tym kontekście dzisiejsze czasy nie przypominają owych gomułkowskich porządków, pozostaje jedynie retoryczne.

Nie lada „kłopotów’ dostarczył władzy wybór na Stolicę Piotrową Karola Wojtyły, który jako papież okazał się być aktywnym reprezentantem, ale i przewodnikiem społeczeństwa w ostatniej dekadzie PRL, czemu autor również poświecą stosowne miejsce w swojej książce.

Okres Solidarności oraz społecznej działalności podziemnej w okresie stanu wojennego i schyłkowego PRL-u, to kolejna, ciekawa część pracy, warto zaznaczyć, że ewidentnie ubogacona osobistym doświadczeniem autora, co jest wartością samą w sobie.

Książka profesora Polaka to doskonała lektura na tzw. kilka wieczorów, która dla jednych może być przypomnieniem tego co było, a dla innych swoistym spacerem przez okres PRL prowadzącym (przynajmniej mnie) do niepokojącego wniosku zawartego w pierwszym zdaniu niniejszej notatki.

Wojciech Polak, Opresja – ilustrowana historia PRL, Wydawnictwo Biały Kruk, Kraków 2024

/mdk