Wystawa Instytutu Pamięci Narodowej zatytułowana „Powstania śląskie 1919–1921” przygotowana została przez Oddziałowe Biuro Edukacji Narodowej IPN w Katowicach z okazji 100 rocznicy wybuchu III powstania śląskiego. Zaprezentowano w niej historię walk oraz organizację kampanii plebiscytowej o przyłączenie Górnego Śląska do Rzeczypospolitej w czasie formowania jej granic po zakończeniu „Wielkiej Wojny”.

Wystawa powstała w ramach projektu wystaw elementarnych IPN i ma charakter edukacyjny. Dzięki temu w przystępny sposób przybliża historię Górnego Śląska osobom do tej pory niezainteresowanym tą tematyką i nieznającym specyfiki regionu. Do końca sierpnia odwiedzi ona kilkadziesiąt polskich miast.

W XIX w. na Górnym Śląsku, który znajdował się w granicach Cesarstwa Niemieckiego, zaczęła kształtować się polska świadomość narodowa. Kościół katolicki oraz powstające organizacje propagowały polskie tradycje, przypominały społeczności polską historię, powracały do polskiej mowy. Koniec I Wojny Światowej, klęska Niemiec podczas niej oraz odradzanie się państwa polskiego roznieciły nadzieje wielu mieszkańców Górnego Śląska na przyłączenie tego terenu do Polski. Oba walczące o ten teren państwa – zarówno Polska jak i Niemcy – miały nadzieję, że takie czynniki jak bogactwo surowców, liczne kopalnie oraz wysoki stopień rozwoju przemysłu przyniosą duże zyski finansowe i szybki rozwój gospodarczy po zakończonej wojnie.

W postanowieniach traktatu wersalskiego ustalono, że o przyszłości Górnego Śląska zadecyduje plebiscyt. Niemiecka Grenzschutzem (ochrona pogranicza) wraz z policją miały zapobiec wybuchowi rewolucji jak i próbom przyłączenia tego regionu do Polski. W pierwszej połowie 1919 r. doszło do nasilenia prześladowań polskich działaczy narodowych, strajku sierpniowego oraz masakry w Mysłowicach. I Powstanie wybuchło w nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 r., jednak brak uzbrojenia (średnio co piąty powstaniec miał broń), słabe wyszkolenie, chaos decyzyjny czy brak planów i koordynacji to tylko kilka z wielu przyczyn upadku powstania. Szacuje się, że poległo około 500 powstańców. Polski Rząd, który militarnie był zaangażowany w wojnę polsko-bolszewicką, nie mógł wesprzeć powstania. Udało się tylko zmusić władze niemieckie do ogłoszenia amnestii, jednak na obszarze plebiscytowym wciąż panowały bojówki siejące terror.

W sierpniu 1920 r. rozgorzały niemieckie manifestacje, w których domagano się pozostawienia Górnego Śląska w Niemczech. Demonstracje te przekształciły się w zamieszki, skierowane również przeciw żołnierzom francuskim, którzy należeli do Międzysojuszniczej Komisji Rządzącej i Plebiscytowej, którzy odpowiedzialni byli za utrzymywanie porządku oraz czuwanie nad prawidłowym przebiegiem kampanii plebiscytowej.

W tych okolicznościach, 18 sierpnia, wybuchło II powstanie śląskie, na którego czele ponownie stanął komendant główny Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska Alfons Zgrzebniok. Walki objęły cały górnośląski okręg przemysłowy. Powstańcy zajęli wiele miejscowości, pokonując oddziały niemieckiej samoobrony i policji bezpieczeństwa (tzw. SiPo). Poległo około 150-180 powstańców. Powstanie, po 6 dniach, tym razem zakończyło się sukcesem. Wprowadzono dwujęzyczność w urzędach a nauczanie w szkołach w języku polskim. Przy każdym kierowniku władz administracyjnych w powiecie ustanowiono doradcę polskiego, którego rolą była obrona interesów ludności polskiej. Zlikwidowano również znienawidzoną SiPo. Cele powstania zostały osiągnięte, zaś Polacy pozyskali znacznie lepsze warunki do kampanii przed plebiscytem.

Plebiscyt, nadzorowany przez Międzysojuszniczą Komisję Rządzącą i Plebiscytową na Górnym Śląsku z siedzibą w Opolu, przeprowadzony został 20 marca 1921 r., jednak zapis ustanawiający uprawnionych do głosowania był dla Polski bardzo niekorzystny – złamany został zapis wynikający z traktatu wersalskiego. Głosowanie objęło 1573 gminy prowincji górnośląskiej, wzięło w nim udział prawie 1,2 mln uprawnionych. Frekwencja zatem była prawie stuprocentowa (głosowało ok. 98% uprawnionych osób). Za przynależnością Górnego Śląska do Niemiec opowiedziało się 59,6 % głosujących, zaś 40,3 % do Polski. Bez oczekiwania na decyzję MKRiP, która miała podzielić sporne terytorium (istniało uzasadnione zagrożenie otrzymania jedynie niewielkiego obszaru, za czym opowiadali się alianci) Wojciech Korfanty zdecydował o wybuchu III powstania śląskiego.

Wybuchło ono 3 maja 1921 r. Zakładano, że będzie to krótki zryw, który doprowadzi do zajęcia obszaru, do którego Polska rościła prawo w związku z wynikiem plebiscytu. Początki, dzięki elementowi zaskoczenia nieprzygotowanego przeciwnika, były obiecujące. Pierwszym celem niemieckiej kontrofensywy, która nadeszła 21 maja, była Góra św. Anny – strategiczny oraz symboliczny ośrodek kultu religijnego Ślązaków. W odróżnieniu od dwóch pierwszych powstań, w tym uczestniczyło regularne wojsko powstańcze. W różnych etapach walk było to w granicach od 35 do 60 tys. żołnierzy. Dostawy dotyczyły broni strzeleckiej, artyleryjskiej oraz pojazdów pancernych. Mimo, że powstanie zakończyło się rozejmem, a obie strony konfliktu zobowiązały się do wycofania swych oddziałów, to zryw ten przyczynił się do korzystniejszego dla Polski podziału ziem. W walkach wzięło udział ok. 9000 ochotników spoza Śląska, przede wszystkim wielkopolanie. Zginęło ok. 2000 powstańców.

/mwż