Z punktu widzenia katolickiej nauki społecznej kluczowymi wartościami są sprawiedliwość społeczna i miłość społeczna. Tym wartościom poświęcony jest trzeci z cyklu czterech wykładów o KNS.

Aksjologia życia społecznego – wartości

Poprzedni wykład z katolickiej nauki społecznej, opublikowany w numerze 2/2024, poświęcony był głównym zasadom życia społecznego. Jak pamiętamy z jego treści, stanowią one swoistą gramatykę życia społecznego. Mówiliśmy tam o zasadach dobra wspólnego, pomocniczości i solidarności. Ład społeczno-gospodarczy opiera się nie tylko na zasadach, ale również na wartościach – i to o nich powiemy sobie w tym wykładzie.

Życie społeczne i jego fundamenty

Jak zapewne zauważyliśmy w wykładzie drugim, zasady życia społecznego formułujemy na podstawie przyjętych i powszechnie uznawanych wartości. Jeśli na przykład uznajemy dobro wspólne za jakąś wartość w życiu indywidualnym i zbiorowym, solidarnie przyczyniamy się do rozwoju tegoż dobra wspólnego. O tym, jak to dobro podtrzymywać i pomnażać, mówi nam zasada dobra wspólnego. Innymi słowy, zasady społeczne wyrosły z uprzednio przyjętej aksjologii.

Na ogół przyjmuje się, że pojęcie wartość stanowi podstawową kategorię aksjologii (nauki o wartościach) i oznacza ono – według M. Łobockiego – „to wszystko, co uchodzi za ważne i cenne dla jednostki i społeczeństwa oraz jest godne pożądania, co łączy się z pozytywnymi przeżyciami i stanowi jednocześnie cel dążeń ludzkich”.

Życie społeczne w ujęciu katolickiej nauki społecznej nie jest ani ślepym mechanizmem, ani wynikiem jedynie tzw. umowy społecznej. Życie to opiera się na uniwersalnym prawie, ma zatem trwałe fundamenty i niezależnie od nastrojów politycznych i panujących ideologii społecznych posiada niezmienne principia, które wynikają z najbardziej pierwotnych założeń wyprowadzanych z odwiecznego prawa Bożego (zobacz wykład pierwszy). Aby godność osoby ludzkiej w życiu społecznym była respektowana, a sam człowiek cieszył się możliwościami wszechstronnego rozwoju, należy ustrój społeczno-gospodarczy opierać na tych właśnie zasadach i wartościach. Tym ostatnim poświęcimy nieco więcej uwagi.

Sprawiedliwość społeczna

Istnieje wiele wartości uznanych powszechnie za istotne w życiu społecznym, takich jak godność osoby ludzkiej, prawda, wolność, pokój, zaufanie. Kluczowe z punktu widzenia katolickiej nauki społecznej są sprawiedliwość społeczna i miłość społeczna. Ich praktykowanie jest pewną i konieczną drogą do osobistego udoskonalenia i bardziej ludzkiego społecznego współistnienia; stanowią one niepodważalne punkty odniesienia dla odpowiedzialnych za sprawy publiczne, wezwanych do tego, by przeprowadzić „istotne reformy struktur gospodarczych, politycznych, kulturowych i technicznych, a także aby dokonać koniecznych zmian instytucjonalnych”.

1. Sprawiedliwość społeczna. Sprawiedliwość w klasycznym rozumieniu jest to stała wola oddawania Bogu i ludziom tego, co im się należy. Tradycyjna definicja sprawiedliwości w znaczeniu odrębnej cnoty moralnej określa ją jako stałe usposobienie woli gotowej do oddania drugiemu człowiekowi tego, co mu się należy (voluntas constans ius suum cuique tribuendi).
W przypadku sprawiedliwości społecznej chodzi o tę samą cnotę, ale stosowaną w relacjach społecznych, a więc wobec jednostek, grup społecznych i instytucji.

Filozofia społeczna wyróżnia trzy rodzaje sprawiedliwości:

a) Sprawiedliwość zamienną (iustitia commutativa), która obejmuje uprawnienia poszczególnych jednostek względem innych jednostek, dzięki którym określone dobra zostały zastrzeżone do ich wyłącznego użytku i korzyści, celem stworzenia odpowiednich warunków dla ich osobowej wolności i rozwoju. Podmiotem uprawnienia i nosicielami obowiązku są tu poszczególne jednostki (fizyczne lub moralne), przedmiotem uprawnienia – ogół dóbr materialnych i duchowych, które determinują możliwości rozwojowe danych jednostek, podstawą zaś prawną – przede wszystkim wzajemne umowy.

b) Sprawiedliwość rozdzielczą (iustitia distributiva), która wyraża z kolei uprawnienia obywateli w stosunku do państwa, na podstawie których należy im się ze strony przedstawicieli władzy stosowanie odpowiedniej, proporcjonalnej miary przy rozdziale społecznych ciężarów i korzyści. W ramach tej sprawiedliwości podmiotem uprawnienia są poszczególni obywatele, nosicielem obowiązku – państwo w osobach reprezentantów władzy, przedmiotem – wszelkie dobra i korzyści, które państwo może dostarczyć obywatelom, podstawą zaś prawną ich uprawnień – w zasadzie ustawodawstwo pozytywne (prawo stanowione).

c) Sprawiedliwość prawną (iustitia legalis), która zawiera uprawnienia państwa jako całości względem swych członków, mocą których państwo może się od nich domagać tego wszystkiego, co jest konieczne dla jego dobra powszechnego. Ponieważ wymogi dobra powszechnego określają za pomocą ustaw sprawujący najwyższą władzę, przeto oni są tu bezpośrednim podmiotem uprawnienia, obywatele – nosicielami zobowiązania, przedmiotem, czyli tym, co się państwu należy – wszelkie dobra i świadczenia, bez których państwo nie mogłoby istnieć i spełniać swych zadań, podstawą zaś prawną – w zasadzie ustawodawstwo państwowe.

Miłość społeczna

Jak się domyślamy, kierując się jedynie sprawiedliwością społeczną, nie jesteśmy w stanie zaradzić wszystkim potrzebom życia społecznego. Pozostają pewne obszary życia społecznego, w których potrzeba odnieść się do wyższej wartości, by zaradzić potrzebom jednostek i wspólnot. Taką wyższą wartością jest miłość społeczna. Jak wiemy, sama miłość wyraża się we wzajemności, uprzejmości i trosce, życzliwym spojrzeniu, cierpliwości, bezinteresowności, powściągliwości i dążeniach prowadzących do dobra. Intuicyjnie zapewne czujemy, że bez takiej wartości życie społeczne byłoby bezduszne.

Wyrażenie miłość społeczna (dilectio socialis) ukuł prawdopodobnie św. Tomasz z Akwinu. Bezpośrednim celem miłości jako cnoty teologicznej jest oczywiście Bóg, ale pośrednim przedmiotem miłości są ludzie. W życiu społecznym realizacja miłości jest równocześnie wypełnieniem postulatów sprawiedliwości. Nie można realizować cnoty miłości tam, gdzie nie jest realizowana sprawiedliwość.

2. Miłość społeczna. Jest ona ogólną normą moralną, nakazującą członkom społeczności współtworzenie dobra wspólnego, a ściślej: przekształcanie stosunków społecznych i struktur społecznych w kierunku nadawania im bardziej ludzkiego charakteru. Miłość społeczna – wartość, której kard. Stefan Wyszyński poświęcił znaczną część swoich tekstów – możemy powiedzieć, dopełnia braki sprawiedliwości społecznej. Tam, gdzie w życiu społecznym jesteśmy bezradni, nie mamy narzędzi działania z tytułu czystej sprawiedliwości społecznej, zaczyna się przestrzeń dla działania z miłości społecznej (troska o ubogich, uchodźców wojennych, ofiary kataklizmów, klęsk żywiołowych, wolontariat itp.). Przejawem miłości społecznej jest również miłość do ojczyzny (patriotyzm), miłość całej rodziny ludzkiej (powszechne braterstwo).

Papież Pius XI nazwał miłość społeczną duszą ustroju społecznego: „Sprawiedliwość może usunąć przyczyny walk społecznych, nigdy jednak nie złączy serc i umysłów” (Quadragesimo anno nr 137). To drugie jest dziełem miłości społecznej.

Na komplementarność sprawiedliwości i miłości wskazuje Jan Paweł II w encyklice Dives in misericordia (30 XI 1980), gdzie autor stwierdza, że sprawiedliwość bez miłości może ulec wypaczeniu: miłość jest większa i bardziej podstawowa. Miłość niejako warunkuje sprawiedliwość, a sprawiedliwość ostatecznie służy miłości. W celu stworzenia solidarnej wspólnoty ludzkiej w społeczeństwie i gospodarce zasada sprawiedliwości społecznej powinna być inspirowana mocą społecznej siły miłości.

W Kompendium nauki społecznej Kościoła czytamy: „Miłość zawężona często do obszaru relacji bliskości lub ograniczana jedynie do subiektywnych aspektów działania powinna być na nowo postrzegana, w jej najgłębszym, autentycznym sensie, jako najwyższe i uniwersalne kryterium całej etyki społecznej”. Miłość ma zatem wyraźne społeczne konotacje.

Kończąc ten wykład naszego cyklu ABC katolickiej nauki społecznej, polecam Państwa uwadze obszerny zbiór tekstów wybitnego teoretyka i praktyka wartości, o których tu mówiliśmy: ks. Stefan Wyszyński, Miłość i sprawiedliwość społeczna. Rozważania społeczne, Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 2021.

Tekst pochodzi z kwartalnika "Civitas Christiana" nr 3/2024

/mdk