W ramach kontynuacji VI Festiwalu Katolickiej Nauki Społecznej, 27 października 2022 odbyły się debaty eksperckie odnoszące się do wniosków z raportu dr. Karola Leszczyńskiego Zjawisko patriotyzmu i nacjonalizmu w Polsce i jego związki z religijnością.

I debata Przejawy patriotyzmu i jego związki z religijnością

Moderator: Kamil Sulej, Prezes Zarządu Fundacji „Civitas Christiana”

Eksperci: ks. prof. Grzegorz Sokołowski, Prezes Zarządu Fundacji Obserwatorium Społeczne, prof. Jan Żaryn, Dyrektor Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej oraz prof. Krzysztof Koseła, wykładowca Uniwersytetu Warszawskiego

W pierwszym pytaniu moderator poprosił ekspertów o wyjaśnienie pojęć: patriotyzm i nacjonalizm. Ksiądz prof. Grzegorz Sokołowski, poproszony o wyjaśnienie zamysłu powstania raportu, zaznaczył, że rozważania nad patriotyzmem zapoczątkował list Konferencji Episkopatu Polski Chrześcijański kształt patriotyzmu. Natomiast odnosząc się do definicji przywołanych pojęć, prof. Sokołowski powołał się na św. Augustyna, który mówił, że tym, co zespala naród, jest pewien ideał, oraz na św. Tomasza z Akwinu, który zaznaczył, że państwo jest społecznością naturalną, tak jak rodzina. Patriotyzm to miłość do ojczyzny, związana z czwartym przykazaniem Dekalogu: „Czcij ojca swego i matkę swoją”. Właśnie w tym zakorzenia się nauczanie Kościoła w kontekście patriotyzmu.

Profesor Jan Żaryn w swojej wypowiedzi krytycznie ocenił wspomniany list KEP, ponieważ przywołane w nim definicje „patriotyzmu” i „nacjonalizmu” powodują utrwalanie pewnych negatywnych stereotypów odziedziczonych po komunizmie. Według prof. Żaryna definicji „nacjonalizmu” nie możemy zamykać w perspektywie politologicznej, zamiast tego powinniśmy otwierać ją na doświadczenia konkretnych narodów, ponieważ każdy z nich ma własną specyfikę rozumienia tego pojęcia. Nie możemy zrozumieć właściwie tej definicji bez dodania do niej przymiotnika „chrześcijański”. Nacjonalizm chrześcijański jest próbą zmierzenia się z konkretnymi wyzwaniami. W XIX wieku były nimi rusyfikacja i germanizacja, a odpowiedź Polaków na te zjawiska była właśnie wymiarem wspomnianego nacjonalizmu chrześcijańskiego.

Profesor Krzysztof Koseła podkreślił rozbieżności pomiędzy tymi dwoma pojęciami. Zaznaczył, że jeżeli mówimy o wzniosłych uczuciach do naszej wspólnoty narodowej, mamy na myśli patriotyzm, natomiast w przypadku uczuć groźnych dla innych wspólnot odnosimy się do nacjonalizmu, który niestety obarczony jest negatywnymi stereotypami. Profesor Koseła, próbując usystematyzować zamieszanie pojęciowe, zaproponował myślenie o nich w kategoriach trzech wspólnot: państwowców, narodowców i wyznaniowców, które według niego należą do trzech najczęściej wybieranych utożsamień.

W kolejnej wypowiedzi ks. prof. Sokołowski zaznaczył, że nie da się oddzielić polskiej kultury i tożsamości od religii chrześcijańskiej, ponieważ wiara przenika się z kulturą samego narodu. Następnie prof. Żaryn zaznaczył, że dyskutowane pojęcia należy rozważać przez pryzmat historii. Uznał, że można postawić tezę, iż nie tylko bez znajomości historii Polski, ale także bez jej akceptacji można być patriotą. Jeżeli jesteśmy patriotami, jesteśmy zainteresowani poznawaniem przeszłości, odkrywamy związek między chrześcijaństwem a wspólnotą narodową i wtedy pojawia się pytanie, czy to akceptujemy. Profesor podkreślił, że jest to właściwe pytanie z punktu widzenia dalszych badań wspólnotowych.

Podsumowując pierwszą debatę, prof. Koseła odniósł się z niepokojem do postaw młodzieży, która zwraca uwagę na inne dyskursy niż poprzednie pokolenia, co wiąże się z utratą wspólnego języka między pokoleniami. Według prof. Żaryna ówczesna młodzież utraciła kontakt z Kościołem, jednak ma w sobie niezwykłe podkłady dobra, co można zdefiniować jako „chrześcijaństwo bez chrześcijaństwa”. Natomiast Kamil Sulej dodał, że istnieją również środowiska świeckie i patriotyczne, które dbają o te wartości. Stoi przed nimi wyzwanie, aby poprzez dobre spotkania te treści przekazywać.

II debata Kościół – Naród – Patriotyzm i co dalej?

Moderator: prof. Paweł Skibiński, Zastępcę Dyrektora Instytutu Dziedzictwa Myśli Narodowej

Eksperci: Maciej Szepietowski, Prezes Zarządu Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana”, Marcin Przeciszewski, Prezes Katolickiej Agencji Informacyjnej oraz red. Grzegorz Górny, dziennikarz i publicysta

Moderator poprosił ekspertów o komentarz do wątków postawionych w pierwszej debacie. Zaznaczył, że pojawiły się w niej konkretne postulaty, m.in. rozwinięcia dalszych badań, uporządkowania pojęć oraz podjęcia wyzwania odnoszącego się do relacji pomiędzy religijnością a patriotyzmem w młodym pokoleniu. Maciej Szepietowski zwrócił uwagę na przywołane w raporcie różnorodne definicje „patriotyzmu” i „nacjonalizmu”, które wymagają konkretnego opracowania i pogłębionej analizy w dalszych badaniach. Marcin Przeciszewski, odnosząc się do postawionych wątków, podkreślił potrzebę prowadzenia badań polegających na korelacji pomiędzy polskim patriotyzmem
a patriotyzmem europejskim. Odniósł się również do pozytywnej opinii nt. listu Konferencji Episkopatu Polski Chrześcijański kształt patriotyzmu. Zaznaczył przy tym, że Biskupi posłużyli się dotychczasowym systemem pojęciowym i językiem. Ponadto dokonali dokładnej analizy i rozróżnienia definicji „patriotyzmu” i „nacjonalizmu” w nawiązaniu do tradycji Rzeczpospolitej i nauczania św. Jana Pawła II. Grzegorz Górny skoncentrował się na trzecim problemie dotyczącym młodzieży. Zauważył, że w najnowszych badaniach Polska jest globalnym liderem w rozluźnieniu światopoglądów i hierarchii wartości pomiędzy pokoleniem starszym a pokoleniem młodszym, pokoleniem rodziców a pokoleniem dzieci. Ponadto dodatkowe badania przygotowane w Polsce przez CBOS w 2021 r. pokazują, że proces sekularyzacji gwałtownie przyśpiesza, warunkowany coraz szerszym dostępem młodzieży do smartfonów i sieci internetowej. Wrastające w takiej przestrzeni „pokolenie smartfonów” osłabia bądź wręcz traci relacje pokoleniowe i pewien kod kulturowy. 

Podczas debaty poruszono także wątek oddziaływania na niekorzystne trendy w świadomości młodzieży. Podjęto także próbę znalezienia sposobów komunikowania z „pokoleniem smartfonów”. Marcin Przeciszewski podkreślił, że Polska młodzież dąży do dobra, czego wyrazem było zaangażowanie w pomoc emigrantom ukraińskim, w sprawy społeczne oraz kwestie ekologiczne. Pojawia się natomiast niebezpieczeństwo, ponieważ jest to pierwsze pokolenie Polaków podatne na głęboką sekularyzację. Kościół w przestrzeni duszpasterskiej powinien docierać do młodzieży, towarzyszyć jej i dbać o autorytet. Maciej Szepietowski w swoim wystąpieniu zwrócił uwagę, że każde pokolenie miało wyzwania, z którymi musiało się zmierzyć. Jednocześnie zaznaczył, iż w wielu obszarach pozostajemy zgodni, tylko definiowanie podstawowych zagadnień wpływa na rozbieżność opinii. Istotną kwestią jest także niebezpieczeństwo związane instrumentalizacją narodu, czyli wypaczeniami i próbami wynoszenia się nad inne narody, błędnym definiowaniem wartości patriotycznych oraz instrumentalizacją Kościoła i wiary katolickiej. Nasze doświadczenia pokazują, że w przeszłości radziliśmy sobie z takimi wyzwaniami, dlatego współcześnie także powinniśmy je podejmować. Pomimo zamętu technologicznego są elementy stałe i niezmienne, do których warto wracać, przypominać je i nadawać im sens w życiu młodego pokolenia. Grzegorz Górny podkreślił znaczenie precyzyjnego definiowania „ruchu narodowego” i „ruchu nacjonalistycznego”. Dodał, że obciążone negatywnym potencjałem skojarzeniowym słowo „nacjonalizm” pozostaje trudne do obrony, natomiast gdy używamy określenia „idea narodowa” stawiamy się w innej sytuacji.

W podsumowaniu prof. Paweł Skibiński zwrócił uwagę na cenne przemyślenia ekspertów, które uzupełniły wnioski z pierwszej debaty oraz zainspirowały słuchaczy do własnych przemyśleń.

Aleksandra Mędoń, Kamil Sulej

/em