Historia czasopiśmiennictwa nowosądeckiego sięga XIX wieku. Na przestrzeni prawie stu dwudziestu lat przez miejscowy rynek prasowy przewinęło się około dwustu tytułów. Inicjatywa publikowania pisma, którego celem jest „budowanie tożsamości regionalnej w oparciu o bogate doświadczenia historyczne Sądecczyzny”, powstała w 1991 roku, kiedy to władze Nowego Sącza podjęły szereg działań w związku z przygotowanym jubileuszem 700-lecia miasta. Zrodziła się ona w tutejszym środowisku Stowarzyszenia PAX, a następnie „Civitas Christiana”.

Według relacji Leszka Migrały, jednego z głównych pomysłodawców „Almanachu” i do dzisiaj redaktora naczelnego, pierwsze, nieformalne jeszcze zebranie redakcji odbyło się na wiosnę 1992 r. Wzięli w nim udział oprócz niego, Marek Basiaga, Stanisław Pażucha i Jacek Zaremba. Zespół ten nie miał jeszcze sprecyzowanej koncepcji pisma, sugerowano raczej wydawanie kalendarza sądeckiego, który miał zawierać teksty historyczne, krajoznawcze, folklorystyczne, etnograficzne, przyrodnicze i literackie. Uzyskano zgodę przewodniczącego Zarządu Głównego Ziemowita Gawskiego na wydawanie kwartalnika o tematyce regionalnej, z założeniem wszelako, że teksty redakcyjne będą pozyskiwane nieodpłatnie. W gronie współpracowników „Almanachu” znalazło się wówczas szereg osób znanych ze swych zainteresowani historią i kulturą regionu sądeckiego, wśród których wybijały się nazwisko Józefa Bieńka, Jerzego Gizy, Stanisława Korusiewicza i Ireny Styczyńskiej.

Redakcja

Od początku redakcja mieściła się w budynku „Civitas Christiana”: Nowy Sącz, ul. Ks. Kard. Stefana Wyszyńskiego 3. Od nr 8. z 1994 r. nadano pismu ISSN 12325910. Pierwotny skład redakcji przedstawiał się następująco: Marek Basiaga, Leszek Migrała i Stanisław Pażucha, od numeru 2. przy nazwisku Leszka Migrały dodano informację – redaktor naczelny. Zespół ten uległ zmianie w 2004 r. („A.S.” 46/47) i od tej pory na stronie redakcyjnej mamy następującą informację: Leszek Migrała – redaktor naczelny, Stanisław Korusiewicz, Stanisław Pażucha, Robert A. Ślusarek, Zbigniew Wolanin, Leszek Zakrzewski – sekretarz redakcji; w 2005 r.

Członkowie redakcji wywodzą się spośród członków „Civitas Christiana” oraz osób związanych z tym środowiskiem. Redaktor naczelny – Leszek Migrała (1957) od 1990 r. jest przewodniczącym Oddziału Miejskiego Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana” w Nowym Sączu, Stanisław Pażucha (1947), absolwent historii KUL. Od 2003 r. przewodniczący Oddziału Małopolskiego „Civitas Christiana”, Zbigniew Wolanin (1956) ukończył etnografię na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1980 r. pracuje jako kustosz Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu, Marek Basiaga (1952) studiował filmoznawstwo na Uniwersytecie Łódzkim. Poeta, wykładowca na UŁ. Opublikował kilka zbiorów poezji, Stanisław Korusiewicz (1944), absolwent Politechniki Krakowskiej, Wydział Mechaniczny. Zaangażowany w działalności PTTK, PTH i ZHP w Nowym Sączu, Leszek Zakrzewski (1965), sekretarz redakcji. Ukończył Politechnikę Krakowską na kierunku Pojazdy Szynowe. Pracuje na stanowisku specjalisty konstruktora mechaniki w nowosądeckiej firmie NOVITUS S.A., produkującej urządzenia fiskalne. Od 2008 r. sekretarz Zarządu (obecnie Rady) Oddziału Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana” w Nowym Sączu, Edward Storch (1935), absolwent Wydziału Pedagogiczno-Artystycznego Uniwersytetu Śląskiego (filia w Cieszynie). Przewodnik beskidzki i terenowy po Małopolsce i Śląsku, pilot wycieczek turystycznych, Robert Ślusarek (1971), absolwent Papieskiej Akademii Teologicznej i Akademii Muzycznej w Krakowie. Od 2007 r. dyrektor Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. Specjalista z zakresu historii sztuki sakralnej, wiceprzewodniczący Oddziału Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana” w Nowym Sączu. Niezależnie od wykonywanych zawodów cechuje ich zainteresowanie miastem i regionem, pasja historyczna, swoisty patriotyzm lokalny.

Pismo ukazuje się przede wszystkim dzięki środkom finansowym „Civitas Christiana”, Urzędu Miasta Nowego Sącza i Starostwa Powiatowego, a wcześniej: Ośrodka Kultury i Edukacji „Civitas Christiana”, a także reklamodawców, jak: Bank Współpracy Regionalnej, Pracownia Krawiecka Andrzeja Sawickiego w Nowym Sączu, Drukarnia Baad, Inco Veritas w Krakowie, Mszanie Dolnej i Białym Dunajcu.

Etapy rozwoju, linia redakcyjna

Pismo rozpoczyna swój żywot w roku jubileuszu 700-lecia Nowego Sącza, że wydawcy bliskie są idee regionalizmu i małych ojczyzn oraz podkreśla otwarty charakter wydawnictwa, umożliwiający publikowanie tekstów autorom o różnych orientacjach światopoglądowych i politycznych.

Pierwszy okres wydawania kwartalnika zamyka się w latach 1992–1994. Pojawienie się „Almanachu” na rynku wydawniczym odnotowały życzliwie „Czas Krakowski”, „Dziennik Polski” i „Gazeta Krakowska”, a Michał Śliwa w „Roczniku Sądeckim” (Tom XXIII) dokonał pierwszej pogłębionej analizy sześciu numerów kwartalnika: nr 1 i 2 (1992), nr 3 (1993), nr 4 (1993), nr 5 (1993) i nr 1 (6) 1994.

Recenzent zwrócił uwagę, że ukształtowało się pismo o wyraźnym profilu popularno-historycznym, że jest ono wyrazem niezwykle ambitnych aspiracji kulturalnych sądeckiej inteligencji. Podkreślił dominację problematyki historycznej (numer 1, 3 i 5 w całości zostały jej poświęcone), wzbogaconej przez biografistykę szeroko rozumianej Sądecczyzny, portrety zbiorowe ludzi czynu niepodległościowego, rozprawy o charakterze heraldycznym i etnograficznym.

Lata 1994–1998 to drugi okres w rozwoju pisma, który charakteryzował się poszerzeniem listy autorów (ponad siedemdziesięciu), chociaż – jak wspomina redaktor naczelny – zespół stałych współpracowników wzbogacił tylko o jedną osobę (Marię Kowalską z Limanowej). Kontakt z redakcją nawiązało wtedy wiele instytucji, które uzupełniały tekę redakcyjn ą swoimi materiałami, a więc: Towarzystwo Tatrzańskie Oddział „Beskid” w Nowym Sączu, Wojewódzka Biblioteka Publiczna w Nowym Sączu (obecnie Sądecka Biblioteka Publiczna), Popradzki Park Krajobrazowy. Swego rodzaju nowością stało się publikowanie utworów literackich i tekstów krytycznych. Kwartalnik objął bowiem patronat nad powstałym przy nowosądeckim Oddziale „Civitas Christiana” w 1996 r. Klubem Literackim „Sądecczyzna”.

Powoli „Almanach” utrwalał swoją pozycję jako periodyku popularno-naukowego, który lokował się pośrodku między wydawaną w Nowym Sączu prasą codzienną a posiadającym długą tradycję (od lat trzydziestych ub. wieku) i ambicje naukowe „Rocznikiem Sądeckim”.

Okres trzeci w rozwoju „Almanachu” zamyka się w latach 1999–2003. Odnotowujemy tutaj pewne przegrupowanie sponsorów. W związku z przekształceniem Oddziału nowosądeckiego „Civitas Christiana” z wojewódzkiego na miejski nastąpiło ograniczenie budżetu pisma. W sukurs przyszły wtedy władze samorządowe Nowego Sącza, toteż aż do 45. numeru kwartalnik ukazywał się rytmicznie, cztery razy do roku. To okres kontynuacji linii pisma, z poszerzeniem się jego zespołu stałych współpracowników. o Annę Totoń i Leszka Zakrzewskiego. Lektura poszczególnych numerów pozwala też stwierdzić powolną realizację postulatu Michała Śliwy o uwzględnienie tematyki współczesnej, a także historii Sądecczyzny po 1945 r.

W 2004 r. został zapoczątkowany czwarty etap w dziejach „Almanachu Sądeckiego”. Zewnętrzny wyraz znalazło to w dwóch widocznych aspektach. Po pierwsze ukazuje się on dwa razy do roku w zeszytach o podwójnej numeracji, chociaż w zasadzie nie uległa znacznemu ograniczeniu ilość przeznaczanych do druku w skali roku arkuszy (było 15- 16, jest 14-15), na co wpłynęły zapewne ograniczenia finansowe. W tym okresie wyróżniam na łamach „Almanachu Sądeckiego” następujące działy tematyczne: historia Kościoła i architektury sakralnej wraz z biogramami osób duchownych i świętych, historia szeroko rozumianej Sądecczyzny, tu także biogramy ludzi związanych z regionem, archeologia i muzealnictwo, twórczość literacka, krytyka, omówienia poezji, sztuka, sport i turystyka oraz recenzje, listy i polemiki.

Do chwili obecnej pismo pomieściło 720 tekstów (artykułów, materiałów, wspomnień, biogramów i tekstów) ze zdecydowana przewagą materiałów historycznych, które łącznie z biografistyką obejmują ponad 500 pozycji, inne zagadnienia dotyczą problematyki turystycznej i krajoznawstwa, historii sztuki, geografii, etnografii, przyrody. Rzadziej ukazywały się teksty literackie, recenzje, a najrzadziej dokumenty źródłowe.

Historia kościoła i architektury sakralnej Problematyka ta występuje z różnym nasileniem we wszystkich numerach „Almanachu Sądeckiego”. Wyróżnić można ze względu na stopień nasycenia poszczególnych zeszytów tymi kwestiami niejako trzy grupy. Pierwsza – kiedy pismo prawie w całości obejmuje te zagadnienia (R. XIII nr 1/2 – 46/47 i nr 3/4 – 56/57). Są to materiały z sympozjum Jezuici w Nowym Sączu (w 150. rocznicę urodzin ks. Jana Sygańskiego SI), zorganizowanego 18 października 2003 r. a”) oraz z konferencji odbytej 18 listopada 2006 r., zorganizowanej przez „Civitas Christiana” pod hasłem Związki Świętych z Sądecczyzną. Teksty te wyróżniają się w „Almanachu” dobrym warsztatem naukowym.

W drugiej grupie trzeba umieścić te zeszyty „Almanachu”, w których historia Kościoła, sądeckiej architektury sakralnej oraz biogramy osób duchownych i świętych związanych z Sądecczyzną zajmują około 50 proc. materiału (R. XIII, nr 3/4 – 48/49) oraz R. XVIII, nr 1/2 – 66/67). Obok zagadnień – by tak rzec – religijno- kościelnych, sporo miejsca zajmują teksty o architekturze sakralnej.

Wśród autorów tych materiałów można wyróżnić uczonych o poważnym dorobku w dziedzinie historii Kościoła, jak ks. prof. Bolesław Kumor, czy ks. prof. Kultura Józef Marecki, autorów mniej utytułowanych, pasjonatów przeszłości, jak ks. dr Tadeusz Bukowski i Robert Ślusarek, dyrektor Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu, a także historyków – amatorów zainteresowanych dziejami Sądecczyzny. Przedstawione tutaj teksty wpisują się w naczelne hasło kwartalnika, mogą w przyszłości być cennymi materiałami do dziejów Kościoła i architektury sakralnej na Sądecczyźnie.

Historia Sądecczyznyv

Niewiele mniej miejsca niż omówione w poprzednim rozdziale sprawy Kościoła zajmuje w kwartalniku historia Nowego Sącza i dość szeroko rozumianego regionu. Zróżnicowanie tematyczne jest tutaj duże. Dominują dzieje miejscowości i instytucji sądeckich.

Drugi najczęściej reprezentowany temat historyczny w „Almanachu” w analizowanym okresie stanowią biogramy ludzi związanych z Sądecczyzną. Dotyczy to zwłaszcza bojowników o niepodległość, członków Armii Krajowej, działaczy ludow ych, ludzi zasłużonych dla regionu. Tu wyróżnić trzeba Wspomnienie o Irenie Styczyńskiej (1923–2007), przez lata współpracującej z „Almanachem”.

Autorzy tych tekstów sięgają po różne formy wypowiedzi: od sformalizowanych biogramów upamiętniających czyjeś życie po śmierci przez szersze charakterystyki sylwetek ludzi zasłużonych w przeszłości dla Sądecczyzny, aż po wspomnienia swoich bohaterów. Wydobywają z własnych i cudzych zasobów archiwalnych dokumenty i materiały, które dzięki temu stają się dostępne szerszej publiczności i mogą być użyteczne jako przyczynki do dziejów regionu.

Mniejszym zainteresowaniem autorów cieszyła się w ostatnim pięcioleciu tematyka sądecka z dalszej przeszłości, aczkolwiek i tutaj znajdziemy kilka interesujących tekstów, jak przyczynekSzlachta sądecka wobec wydarzeń związanych z bezkrólewiem po zgonie Augusta II na sejmiku powiatowym 14 lutego 1733 (Piotr Wierzbicki, R. XIII, nr 34) czy Od prehistorii Sądecczyzny do Podegrodzia (Irena Styczyńska, R. XIV, nr 3/4). Uwidoczniło się natomiast nieco zainteresowanie historią XX w., głównie czasami I wojny światowej, która upamiętniła się krwawą bitwą pod Gorlicami w maju 1915 r. Rzadziej poruszane były zagadnienia z okresu dwudziestolecia międzywojennego. Tego okresu dotyczy m.in. tekst Kult marszałka Józefa Piłsudskiego w Nowym Sączu w okresie międzywojennym (Krzysztof Ruchała, tamże). Podobnie rzecz się ma z okresem okupacji hitlerowskiej.

Również historia współczesna, dzieje Sądecczyzny po 1945 r., sporadycznie była przedmiotem analiz. Tu przede wszystkim szkic pracownika krakowskiego Instytutu Pamięci Narodowej Armia Czerwona na Sądecczyźnie 1945–1946 (Maciej Korkuć, R. XV, nr 1/2), eksponujący rabunki, gwałty, mordy.

Najbliżej problematyki historycznej są dwa teksty sklasyfikowane tutaj w dziale archeologia i muzealnictwo (m.in. materiał o historii budowy i stanie obecnym Miasteczka Galicyjskiego, oraz o gabinecie archeologicznym w I Gimnazjum w Nowym Sączu i jego twórcy Stanisławie Rzepińskim).

Twórczość literacka Zwiększyła się i to dość znacznie w omawianym okresie ilość tekstów literackich (wiersze Stanisława Leśniaka, ks. Marcina Godawy, Tadeusza Basiagi, Wojciecha Kudyby, szkic Ignacego Fiuta Stary Sącz w dziejach poezji oraz dwie recenzje na temat poezji i prozy – eseistyki).

Mamy również debiuty poetyckie (ks. Marcin Godawa), a także teksty autorów doświadczonych (Tadeusz Basiaga) i poezję profesorską (Wojciech Kudyba).

Sztuka

Pojawiają się tu m.in. sylwetki Marii Ritter, Zbigniewa Borowskiego, Czesława Estera. Ponadto Leszek Migrała na kanwie rocznicy dwudziestolecia przypomina dzieje Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krynicy Zdroju (R. XVII, nr 1/2) oraz działalność Krynickiego Towarzystwa Fotograficznego w latach 2003– 2007 (R. XVI, nr 3/4). Notujemy w tej materii w stosunku do okresów poprzednich znaczne ożywienie.

Ożywienie można również odnotować w dziale sport i turystyka. Tematy są podejmowane w aspekcie historycznym i współczesnym.

Podsumowanie

Mimo szczupłych środków finansowych w omawianym okresie wyraźnie wzrósł poziom edytorski pisma. Ujawniło się to w wyższej klasie papieru, starannej korekcie, dbałości o poziom naukowy artykułów (przypisy lub bibliografia), a także w większej ilości materiałów ilustracyjnych (poprawiła się także ich jakość).

Ponieważ wśród współpracowników pisma najwięcej jest osób zainteresowanych przeszłością małej ojczyzny, stąd ukształtowało się ono jako popularnonaukowy magazyn historyczny. Nadal publikuje się materiały głównie z przeszłości miasta i regionu. Wypełnia obszary niedostrzeżone wcześniej przez historyków, fałszowane przez historiografię, zapełnia białe plamy. Zgodnie z koncepcją wydawcy wiele miejsca poświęca się historii Kościoła, architekturze sakralnej, postaciom duchownych i świętych, co oczywiście nie oznacza, że tzw. problematyka świecka jest dyskryminowana.

Coraz częściej natomiast w ostatnim pięcioleciu sięga redakcja do zdarzeń współczesnych, odnotowuje sukcesy sportu sądeckiego, rolę turystyczną Sądecczyzny, przypomina funkcjonujące tutaj zespoły artystyczne, placówki kultury.

Podobna konstatacja dotyczy twórczości literackiej. I tutaj widzimy znaczny postęp w stosunku do okresów poprzednich. Dotyczy to zwłaszcza poezji.

Istota „Almanachu Sądeckiego” zawiera się w formule kwartalnika regionalnego o profilu popularnonaukowym. W tej dziedzinie ma ono niewątpliwie zasługi dla miasta i regionu; jest – obok „Rocznika Sądeckiego” – ważnym pismem regionalnym, konsekwentnie realizującym zaprogramowaną przed laty linię redakcyjną.