Entuzjaści, naukowcy, urzędnicy i specjaliści w zakresie regulacji, kształtowania, wykorzystania i zagospodarowania Odry uczestniczyli w spotkaniu z okazji 10-lecia podjęcia tej problematyki przez środowisko skupione wokół wrocławskiego „Civitas Christiana”.

Temu społecznemu gronu patronuje kardynał Henryk Gulbinowicz, który był honorowym gościem tego spotkania. Stałym jego przedstawicielem jest wikariusz generalny wrocławskiej kurii metropolitarnej, biskup Edward Janiak. W swoim wystąpieniu wspomniał, że od wczesnej młodości wychowywał się nad brzegiem Odry w Malczycach, gdzie od lat budowany jest stopień wodny. Dlatego jej problemy są mu bliskie.

Pierwszymi organizatorami odrzańskich spotkań byli śp. Stanisław Knabe, a później Teresa Więckiewicz. „Lobbing Odrzański” zorganizował 94 spotkania z samorządami, kilkanaście dużych konferencji połączonych z wydaniem broszur, książek, materiałów i referatów omawiających stale aktualne i perspektywiczne zagadnienia związane z poprawą żeglugi, zabezpieczenia przeciwpowodziowego, turystyki, rekreacji, budownictwa wodnego i odbudowy naturalnych walorów przyrodniczych Odry.

Nestor

Do grona pierwszych organizatorów tego społecznego ruchu należy pierwszy marszałek Sejmiku Dolnośląskiego, prof. dr hab. Jan Waszkiewicz. Powiedział, że choć minęło już 10 lat od pierwszego spotkania, to temat „Program odrzański jako wezwanie dla rozwoju regionalnego” jest tak samo aktualny. Nawiązał on do historii zagospodarowania wielkich rzek europejskich, wskazując, że okresem najintensywniejszych prac i regulacji był przełom XIX i XX wieku, kiedy Polska była jeszcze pod zaborami. Dlatego do tej pory nie rozumiemy problemów rzecznych. Trochę inaczej było z Odrą, którą w tym czasie częściowo uregulowali Niemcy. Jednak urządzenia były zaniedbane i niedoinwestowanie, dlatego popadały w ruinę. Po 1989 roku próbowano odbudować dawne znaczenie rzeki, która łączy kilkadziesiąt gmin, kilka województw, dwa niemieckie landy i jeden czeski kraj nadal ma szansę na konsolidację krajowych i międzynarodowych sił dla realizacji wspólnych interesów. Wystarczy wspomnieć, że Odra ma połączenie żeglugowe przez Szprewę z Berlinem. Był pomysł na połączenie rzeki z zachodnim systemem żeglugi śródlądowej łączącej Wrocław z Brukselą. Stale aktualny jest projekt Odra–Dunaj i uzyskanie połączenia z Adriatykiem i Morzem Czarnym. W 1991 roku wydawało się to realne. Udział w przedsięwzięciu zapowiedziało osiem rządowych resortów. Powołano Międzynarodową Agencję Dorzecza Odry. Przygotowano program „Odra 2006”. Z tego wszystkiego pozostał tylko biuletyn. Nie zrealizowano inwestycji wrocławskiego węzła wodnego, nie wybudowano nowego polderu przeciwpowodziowego, nawet nie zrealizowano projektu zbiornika w Raciborzu, kluczowego dla bezpieczeństwa Wrocławia.

Uczestnicy spotkania podczas zabawy integracyjnej
Fot. Patrycja Guecara-Woźniak

Kontra

Architekt Aleksandra Ruzikowska- Chmiel z Wojewódzkiego Biura Urbanistycznego omówiła w swoim wystąpieniu zmiany, jakie zaszły w zagospodarowaniu przestrzennym pasma Odry. Po 1997 roku pod kierunkiem prof. Zaleskiego podjęto prace nad zagospodarowaniem przestrzeni wokół Odry. Program „Odra 2006” stał się częścią planu zagospodarowania Dolnego Śląska. Pozyskano dla tego celu 29 gmin. Program otrzymał w 2003 roku nagrodę ministra infrastruktury. Przyjęto założenie dla Wrocławia jako centralnej metropolii z Głogowem na drugim planie. Przygotowano rozwiązania przestrzenne i komunikacyjne na Odrze związane z przyszłą odkrywkową eksploatacją węgla brunatnego w rejonie Legnica–Ścinawa. Rozbudowano system ochrony wód podziemnych jako naturalnych zbiorników wody pitnej. Wyznaczono obszary przemysłowe jak zbiornik „Żelazny Most” oraz wyznaczono obszary chronione. Zwiększono we Wrocławiu przepustowość koryta Odry oraz wyznaczono nowe poldery. W trakcie realizacji są zbiorniki przeciwpowodziowe Kamieniec Ząbkowicki i Racibórz. Wyznaczono szlak cystersów, nowe przeprawy mostowe trasy szybkiego ruchu S-3, S-8 i S-5, a także przebieg autostrady A-4. Zbudowano Most Milenijny, trwa remont kapitalny Mostu Szczytnickiego i Mostu Piwnego, gotowe są projekty nowych mostów autostradowych, trwa budowa stopnia wodnego w Malczycach, projektowany jest stopień wodny w Lubiążu. Prowadzone są studia nad budową portu kontenerowego we Wrocławiu. Prowadzone są prace nad całokształtem zagospodarowania dorzecza Odry obejmujące budowę grupowych oczyszczalni ścieków, budowę wałów przeciwpowodziowych na wszystkich dopływach, tworzy się system turystyki wodnej.

Powódź

O zabezpieczeniach przed kolejną powodzią mówiła Joanna Gustowska, prezentując prace z tego zakresu, jakie prowadzone są przez Dolnośląski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych we Wrocławiu oraz Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej we Wrocławiu. Są to działania obejmujące cały region Dolnego Śląska, dotyczą one także współdziałania z sąsiednimi województwami położonymi nad Odrą. Ochroną przeciwpowodziową objętych jest dziewięć dopływów Odry: Nysa Kłodzka, Ślęża, Oława, Bystrzyca, Widawa, Kaczawa, Barycz, Bóbr i Nysa Łużycka. Szczególnie niebezpieczne są dopływy z Przedgórza Sudeckiego i Sudetów, które w wypadku nawalnych opadów szybko podnoszą swój poziom wody, często występując z brzegów. Niestety, stan wielu urządzeń przeciwpowodziowych nadal jeszcze nie jest najlepszy. Około 25% długości wszystkich obwałowań i wałów przeciwpowodziowym nie spełnia wymaganych norm i stwarza zagrożenie dla ludzi i ich mienia, w tym w całości mieszczą się wszystkie urządzenia wykonane przed 1945 rokiem. Na dotychczasowe inwestycje dotyczące naprawy, modernizacji i udoskonalenia systemu przeciwpowodziowego wydano już około 200 mln zł. Realizacja najbliższych planów wyniesie około 860 mln zł. O potrzebie tych prac świadczy fakt, że w XIX wieku obszar ten dotknęło cztery wielkie powodzie, a w XX wieku było ich już 20. Łączne straty po kolejnych powodziach od 1997 roku do dziś wyniosły na Dolnym Śląsku około 1,4 mld złotych.

Obecnie środki przeznaczone na zabezpieczenie przeciwpowodziowe stanowią około 3% potrzeb. Na dużą skalę tego rodzaju prace wykonano w Opolu, gdzie wybudowano ponad 5 km długości kanał ulgi, przebudowano koryto Odry i uregulowano przepływ wody w rzece Młynówce. Jednym z newralgicznych obszarów powodziowych jest Kotlina Kłodzka, w obrębie której przewiduje się wybudowanie dziewięciu zbiorników wodnych o łącznej pojemności około 30 mln m3.

Żegluga i turystyka

Wrocław w XVII wieku był wielkim portem rzecznym i turystycznym. Pierwszym źródłem pisanym w Polsce, wzmiankującym o istnieniu śródlądowego transportu wodnego oraz o istnieniu rzecznego połączenia (Wisłą) z Bałtykiem, jest przywilej nadany przez Bolesława Śmiałego w 1065 roku klasztorowi w Mogilnie koło Inowrocławia, zapewniający wolność żeglugi statkom klasztornym aż do morza.

Pierwsze pisane wiadomości o żegludze na Odrze dotyczą początku XIII wieku, gdy w 1211 roku książę śląski Henryk Brodaty dał klasztorowi w Lubiążu prawo bezcłowego sprowadzania rocznie dwóch statków ze śledziami z Pomorza.

System transportowy to podstawowy składnik infrastruktury gospodarczej każdego kraju. Zasadnicze znaczenie dla życia gospodarczego mają podsystemy: drogowy, kolejowy, rurociągowy, morski, wodny śródlądowy. W krajach Unii Europejskiej, a także wielu innych rozwiniętych krajach (np. USA, Kanada, Niemcy), transport śródlądowy traktowany jest jako równorzędny podsystem w stosunku do innych rodzajów transportu. Cechy i predyspozycje żeglugi śródlądowej w pełni uznaje UE. Żegluga śródlądowa wraz z morską, a w szczególności z żeglugą bliskiego zasięgu oraz transportem kolejowym, zostały uznane za te proekologiczne gałęzie transportu, które wymagają szczególnej troski i wsparcia w wymiarze europejskim.

Praktycznie jedyną polską drogą wodną, na której odbywa się transport towarowy, i która jest do tego przygotowana, jest Odrzańska Droga Wodna. Oś Odry tworzy powiązania międzynarodowe oraz międzyregionalne, łączy również aglomeracje miejskie. Z terenu Czech ku Odrze ciąży okręg Ostrawy, od wielu lat starający się o połączenie żeglugowe z pozostałą częścią odrzańskiej drogi wodnej. Ze strony Niemiec z kolei dobrze zagospodarowane Nadnysie i Nadodrze z Frankfurtem nad Odrą. Od kilku lat Słowacja pragnie doprowadzić do kanałowego połączenia Wagu z Odrą.

Wreszcie na terenie Polski oś Odry łączy sześć aglomeracji: katowicką, opolską, wrocławską, legnicko-głogowską, zielonogórską i szczecińską. Oś Odry wytycza więc główne kierunki transportu. Jest ogromne zapotrzebowanie pasażerów na wycieczki – wielodniowe rejsy hotelowcami.

Nie Wisła, lecz Odra

Jak wynika z przedstawionych materiałów, obecnie najważniejszą rzeką Polski jest Odra, która jest w znacznej części już uregulowana, która ma możliwości żeglugowe istotne zarówno dla Polski, jak i dla Niemiec oraz Czech, a nawet dla Europy Zachodniej. Jak widać, w ciągu ostatnich dwudziestu lat nastąpiły nie tylko zmiany polityczne, ale też znaczeniowe, perspektywiczne i gospodarcze promujące Odrę jako nową królową rzek polskich. O tą królową warto dbać, warto o niej pamiętać, bo pod każdym względem jest ona tego warta.

Adam Maksymowicz

Artykuł ukazał się w numerze 10/2008.