Zakończyła się 20. tomowa edycja Petera Rainy „Kardynał Wyszyński” oparta na dokumentach kościelnych i zapiskach biskupich Prymasa Tysiąclecia. Ostatnie sześć tomów obejmujących lata 1976-1981 ukazało się w 2010 roku staraniem Wydawnictwa „Arte” z Białej Podlaskiej przy wsparciu finansowych Miasta Stalowa Wola i prezydenta Andrzeja Szlęzaka.

Każdy z tych tomów poświęcony jest wydarzeniom jednego roku, które zdaniem autora były najważniejsze w życiu Kościoła i Narodu.

Tom 15 obejmujący dalszy ciąg posługi prymasowskiej kardynała Wyszyńskiego, dotyczy roku 1976 i koncentruje się na najważniejszych wydarzeniach tego roku, działaniach Kościoła wokół zmiany Konstytucji PRL i przedłużeniu przez papieża Pawła VI posługi prymasowskiej kard. Wyszyńskiemu, pomimo osiągnięcia wieku emerytalnego. Papież uznał kard. Wyszyńskiego za jedynego gwaranta obrony praw Kościoła i Narodu w ówczesnej sytuacji w PRL.

Autor przytacza list Episkopatu do władz wzywający do zmiany przygotowanego projektu Konstytucji, w którym zapisano między innymi przyjaźń ze Związkiem Radzieckim, przytacza obszerne fragmenty zapisków Ks. Prymasa o rozmowach z papieżem i w Watykanie, które doprowadziły do pozostania kard. Wyszyńskiego na urzędzie prymasowskim.

Tom 16 obejmujący rok 1977 Peter Raina poświęca trzem najważniejszym sprawom w życiu polskiego Kościoła tego roku. To stosunki PRL z Watykanem, głodówka w warszawskim kościele Św. Marcina, spotkanie Księdza Prymasa z I sekretarzem KC PZPR Edwardem Gierkiem. Autor przedstawia dążenie Watykanu w ramach realizacji polityki wschodniej do bezpośrednich stosunków z władzą komunistyczną w Warszawie i skłonność władz warszawskich do ustanowienia kontaktów z Watykanem poza plecami Ks. Prymasa. Kard. Wyszyński do tego nie dopuścił i przekonał papieża, że nie może być żadnych rokowań bez jego zgody i udziału jego przedstawicieli.

Ks. Prymas spotykał się wielokrotnie podczas pełnienia swego urzędu z przedstawicielami najwyższych władz PRL. Ale Edward Gierek był bodaj jedyną osobą, która wywarła na nim pozytywne wrażenie, jako patriota, działający dla dobra Polski. Dzięki opracowaniu Petera Rainy fakt ten poznajemy z najbardziej wiarygodnego źródła, zapisków Ks. Prymasa. Lektura tych po raz pierwszy tak szeroko ujawnionych zapisków robi nawet po latach duże wrażenie.

W tymże roku dały o sobie znać kłopoty zdrowotne. Na jesieni kard. Wyszyński został poddany poważnej operacji i długiemu leczeniu. Jego powrót do zdrowia, również w środowisku lekarskim, uznano za znak Bożej interwencji. Towarzyszyło temu głębokie przeświadczenie Ks. Kardynała, że musi spełnić swoją misję do końca, dokonując rzeczy ważnych dla Kościoła i Narodu. Oświetleniu tych spraw służy głos samego Ks. Prymasa poprzez przytoczenie licznych dokumentów, listów, a przede wszystkim obficie cytowanych zapisków. Taki przekaz wydaje się najpełniej wyrażać prawdę o tych wydarzeniach.

Ważnym wydarzeniem, któremu autor poświęca w tomie 16 wiele uwagi jest głodówka w warszawskim kościele Św. Marcina przeprowadzona za zgodą ówczesnego proboszcza ks. Bronisława Dembowskiego. Była to trudna próba dla Ks. Prymasa. Wobec zaistniałych faktów wzywał on władze do pozostawienia głodujących w spokoju, bo, jak oceniał, wtedy cała akcja zakończy się szybko. Nie uznał za słuszne wykorzystania obiektu sakralnego do tej politycznej akcji. Kościół udzielił jednak pomocy głodującym.

Z wydarzeń roku 1978, którym poświęcony jest tom 17 najważniejsze to wybór 16 października kar. Karola Wojtyły na Biskupa Rzymu. To historyczne wydarzenie przedstawia autor przed wszystkim w oparciu o zapiski Ks. Prymasa. W zwięzłych notatkach zawarte są obserwacje, i rozważania o istotnych zagadnieniach i sposobie postępowania w decydującym momencie. Ks. Prymas opisuje m. in. fakt, kiedy jeden z zaprzyjaźnionych kardynałów zapytał go, czy przyjąłby wybór na Stolicę Piotrową. Prymas odpowiedział zdecydowanie, że nie, bo jego misją jest obrona Kościoła na wschodzie centralnej Europy. „Do mnie należy nawet paść na granicy polsko-sowieckiej, gdyby Bóg tego ode mnie zażądał” – czytamy w notatkach.

Po porannym conclave 16 października zaczęła rosnąć liczba głosów oddanych na kard. Wojtyłę. W tej sytuacji kard. Wyszyński zaczął prowadzić rozmowy z kardynałami z Ameryki i Niemiec, by pomogli zmobilizować głosy na metropolitę z Krakowa. W dziewiątym głosowani wybór został dokonany.

W tymże tomie mamy także odniesienia do wyboru i krótkiego pontyfikatu Jana Pawła I.

Tom 18 poświęcony jest najważniejszemu wydarzeniu w życiu Kościoła i Narodu w 1979 roku, pierwszej pielgrzymce Jana Pawła II do Ojczyzny. Dziś z perspektywy ponad 30 lat wiemy, że miała ona dziejowe znaczenie. Była to pierwsza w historii wizyta Namiestnika Chrystusa, syna naszej ziemi w Polsce. Wielu z nas jeszcze pamięta nastrój tamtych dni czerwcowych i wielkie nadzieje na lepszą przyszłość wtedy obudzone. Ten wzrost naszych nadziei powodował jednocześnie obawy władz, które musiały pogodzić się z faktem, że papież odwiedzi Ojczyznę.

Przekaz Petera Rainy o tych wydarzeniach oparty na prymasowskich zapiskach ukazuje skomplikowane negocjacje wokół terminu wizyty. Władz nie chciała się zgodzić na termin majowy około rocznicy męczeńskiej śmierci św. Stanisława Biskupa, ani około 15 sierpnia, ani też około 17 września z przyczyn, które wtedy określano enigmatycznie, jako wszystkim dobrze wiadome.

W obszernie przytoczonych zapiskach Ks. Prymasa znalazł się też opis papieskiej pielgrzymki w dniach 2-10 czerwca. Przypomnienie tej pielgrzymki w tak niezwykłym dokumencie czyni z tego tomu lekturę poruszającą, do której trzeba będzie niejednokrotnie wracać.

Tom 19 obejmuje rok 1980. Autor akcentuje tu przede wszystkim związki Ks. Prymasa z „Solidarnością”. Z zapisków wynika, że kard. Wyszyński od początku prowadził rozmowy ze wszystkimi, którzy mieli wpływ na bieg tamtych wydarzeń, zarówno z Wałęsą jak i Ojcem Świętym.

Rewolucja społeczna 1980 roku nie zmieniła, co prawda ustroju, ale po raz pierwszy złamany został monopol komunistyczny. Wydarzenia te potwierdziły głębokie przekonanie Ks. Prymasa o wielkim znaczeniu wolności zrzeszania się jako naturalnym prawie każdej osoby ludzkiej. Wierzył on w szczerość żądań grup zawodowych, ale trzeźwo oceniał działania polityczne wokół ruchu „Solidarności”. Swoją opinię przekazywał Ojcu Świętemu, który był wtedy pod znacznym wpływem ośrodków polskich i osób związanych z paryską „Kulturą”. Ostatecznie jednak Jan Paweł II zgodził się z opinią Ks. Prymasa.

W przytoczonych w tomie zapiskach znajdują wyraz dramatyczne wydarzenia 1980 roku, jak działania władz radzieckich, łącznie z groźbą zbrojnej interwencji, mającej na celu unieważnienie porozumień sierpniowych, naciski na władze polskie, by zneutralizowały działalność „Solidarności”. Znajdujemy w zapiskach potwierdzenie gorączkowych działań Ks. Prymasa, mających na celu utrzymanie pokoju, rozmowy z przywódcami „Solidarności”, rozmowy z papieżem o sytuacji w kraju, potwierdzenie oddziaływań Ojca Świętego na ludzi odpowiedzialnych za los kraju. To w wyniku tych wielostronnych działań, mimo wielu napięć rok 1980 zakończył się spokojnie.

Należy wyrazić żal, że podczas obchodów 30. lecia „Solidarności” w Gdańsku ani słowem nie wspomniano o roli Ks. Prymasa i Ojca Świętego w tych dramatycznych momentach naszych najnowszych dziejów. Dobrze więc, że opracowanie Petera Rainy ukazuje się w roku 30. lecia „Solidarności” i przypomina o tych tak chętnie dzisiaj przemilczanych faktach poprzez zapiska kard. Wyszyńskiego.

Wreszcie tom 20 obejmujący ostatnie miesiące życia Prymasa Tysiąclecia, przypadające na jakże dramatyczny czas. Nad krajem wisi widmo rosyjskiej interwencji. Ks. Prymas, jak zaświadczają o tym zapiski, czyni wszystko, co w jego mocy, by nie dopuścić do narodowej tragedii. Prowadzi rozmowy z przedstawicielami „Solidarności” i z władzami PRL. Popiera żądania związkowców, ale wzywa też do umiarkowania, zaleca władzom kompromisowe rozwiązania, wzywa cały naród do rozwagi, przypomina o obowiązku „doczekania się właściwej chwili”.

W tym gorącym okresie każdy dzień Ks. Prymasa, pomimo słabnących sił, wypełniony był zaangażowaniem i troską, terminami rozmów, spotkań. Notatki z tego okresu to jedyny w swoim rodzaju dokument, pozostający świadectwem dziejowych wydarzeń. Dobrze się stało, że tak obszerne ich fragmenty przytacza w swoim opracowaniu Peter Raina.

Wyszyński mocno przeżył zamach na Jana Pawła II. Zapiski o tym wydarzeniu czytane po latach pozostają poruszającą lekturą. Szczególnie wzruszająca jest relacja z ostatniej rozmowy Ks. Kardynała z Ojcem Świętym, przeprowadzona z łoża śmierci z papieżem leżącym w rzymskiej klinice po zamachu na jego życie.

Jak pisze Peter Raina wyraźnie zafascynowany postacią Prymasa Tysiąclecia, był on kimś na kształt współczesnego Mojżesza, który przeprowadził Kościół w Polsce i Naród przez czerwone morze komunizmu. I wyznaczył drogę ku wyzwoleniu z totalitaryzmu.