Odzyskanie suwerenności i wolności państwa umożliwiło największą w dotychczasowej historii Kościoła w Polsce reorganizację struktur kościelnych. W wyniku tego powstała Archidiecezja Gdańska w nowych granicach

W 1989 r. w Polsce doszło do wielu historycznych przemian. Na mocy ustawy sejmowej z 17 maja 1989 r. Kościół katolicki w Polsce otrzymał m.in. osobowość prawną, wolność religijną, swobodę w prowadzeniu działalności duszpasterskiej, prawo organizowania stowarzyszeń religijnych, dostęp do środków masowego przekazu.

Reorganizacja Kościoła w Polsce

Po ustaleniu granic diecezjalnych na mocy bulli Vixdum Poloniae Unitas z 1925 r. zmiany terytorialne dokonały się w wyniku przesunięcia granic Polski na zachód, co było wynikiem traktatu jałtańskiego i układu poczdamskiego. Do 1972 r. te podziały miały charakter prowizoryczny. W 1972 r. do dawnych polskich diecezji doszły nowe diecezje: gorzowska, koszalińsko-kołobrzeska, olsztyńska, opolska, szczecińsko- kamieńska i wrocławska. Jako administracje apostolskie pozostały nadal terytoria szczątkowe archidiecezji wileńskiej w Białymstoku, diecezji pińskiej w Drohiczynie i archidiecezji lwowskiej w Lubaczowie. Taki stan przetrwał do 1992 r., który był znaczącym rokiem w historii Kościoła w Polsce. Wtedy nastąpiła reorganizacja struktur diecezjalnych. Była to największa reorganizacja Kościoła w powojennej historii Polski.

W ciągu roku propozycja nowej reorganizacji kościelnej w Polsce została przeanalizowana i włączona do bulli papieskiej Totus Tuus Poloniae Populus z 25 marca 1992 r. Tego samego dnia nuncjusz apostolski w Polsce wydał dekret O ustanowieniu i określeniu granic nowych diecezji i prowincji kościelnych w Polsce oraz o przynależności metropolitalnej poszczególnych diecezji, a papież w liście apostolskim Polonia cepit habere episcopum, sygnowanym pod tą samą datą, powiadomił biskupów polskich o dokonaniu nowej reorganizacji terytorialnej Kościoła w Polsce. W wyniku tych zmian zniknęły nie tylko resztki dawnej organizacji z czasów II Rzeczypospolitej, ale też diecezje kolosy. Na ich miejsce powstały diecezje mniej więcej równe ludnościowo posiadające ok. miliona wiernych.

Powstała Archidiecezja Gdańska

Bulla papieska Totus Tuus Poloniae Populus z 25 marca spowodowała, że diecezja gdańska została przekształcona w archidiecezję i metropolię. Te zmiany były uregulowaniem statusu diecezji od czasów powstania Wolnego Miasta Gdańska.

Mocą wspomnianej już buli papieskiej z 1992 r. nastąpiła likwidacja diecezji chełmińskiej, diecezja gdańska została podniesiona do rangi archidiecezji, a Gdańsk do rangi stolicy Metropolii Gdańskiej obejmującej także diecezje pelplińską i toruńską jako diecezje sufragalne. Patronem archidiecezji został św. Wojciech. Po reorganizacji struktur diecezjalnych w Polsce bazylika mniejsza pw. Trójcy Świętej w Gdańsku-Oliwie została podniesiona do rangi archikatedry.

Archikatedra pw. Trójcy Świętej w Gdańsku Oliwie

Mocą bulli papieskiej biskup gdański Tadeusz Gocłowski otrzymał tytuł arcybiskupa metropolity gdańskiego. Jego biskupem pomocniczym został bp Zygmunt Pawłowicz związany z Gdańskiem poprzez miejsce urodzenia i sprawowania kapłańskiej posługi. Od 1985 r. pełnił funkcję biskupa pomocniczego diecezji gdańskiej.

Arcybiskupowi Gocłowskiemu przyszło scalać dawne terytoria diecezji chełmińskiej z diecezją gdańską i tworzyć nowy struktury metropolii. Miał w tym doświadczenie, bo od 1983 r. pełnił funkcję biskupa pomocniczego, a po śmierci bpa Lecha Kaczmarka w 1984 r. rozpoczął rządy jako ordynariusz diecezji gdańskiej.

W chwili utworzenia Archidiecezja Gdańska liczyła 402 kapłanów diecezjalnych (228 kapłanów z byłej Diecezji Gdańskiej, 167 kapłanów z byłej Diecezji Chełmińskiej oraz 7 kapłanów z diecezji wschodnich (Lwów, Łuck, Wilno)), którzy wyrazili chęć inkardynowania do Archidiecezji Gdańskiej. Natomiast 35 kapłanów byłej Diecezji Gdańskiej przeszło do nowo utworzonej Diecezji Elbląskiej.

Abp Sławoj Leszek Głódź jest metropolitą gdańskim od 2008 roku

Nowy kształt terytorialno-ludnościowy

Nowo utworzona Archidiecezja Gdańska zwiększyła swoje terytorium z 1926 km kw. do 2500 km kw., ale i tak należała do najmniejszych w Polsce. Na jej obszarze żyło ok. miliona osób, z których 950 tys. było katolikami. Liczba katolików spadła jednak w następnych latach i w 1999 r. wynosiła 917 tys. Ten spadek był zauważalny praktycznie we wszystkich diecezjach posiadających w swych granicach duże aglomeracje miejskie.

Gęstość zaludnienia w archidiecezji gdańskiej była podobna jak w diecezjach śląskich i wynosiła 398 osób na km2. Archidiecezja gdańska utrzymała na południu dawną granicę z diecezją pelplińską (chełmińską). Na zachodzie limitacja z diecezją pelplińską stanowiły następujące parafie od strony pelplińskiej: Borowo, Przodkowo, Kartuzy, Prokowo, Sianowo, Mirachowo, Strzepcz, Rozłazino, Bożepole Wielkie, Kostkowo, Gniewino i Wierzchucino. Co ciekawe granica archidiecezji gdańskiej z diecezją pelplińską na wysokości parafii w Strzebielinie pokrywała się niemal całkowicie z przedwojenną granicą polsko-niemiecką. I podobnie jak przed II wojną po stronie polskiej, tak i po nowym podziale po stronie archidiecezji gdańskiej pozostała miejscowość Nadole, oddzielona od swojej parafii Jeziorem Żarnowieckim.

Na wschodzie lina demarkacyjna z diecezją elbląską przebiegała na Wiśle, a na północy i północnym wschodzie granicę stanowi Morze Bałtyckie, Zatoka Pucka i Zatoka Gdańska. Archidiecezja w całości znajdowała się na terenie województwa gdańskiego, a po zmianach administracyjnych na terenie województwa pomorskiego. Największe miasta archidiecezji to: Gdańsk, Sopot i Gdynia, czyli Trójmiasto. Inne większe miasta to: Pruszcz Gdański, Żukowo, Puck, Rumia, Reda, Wejherowo, Władysławowo. Archidiecezja Gdańska w chwili utworzenia obejmowała 154 parafie (17 dekanatów).

Z byłej diecezji gdańskiej pozostało w archidiecezji gdańskiej 76 parafii (10 dekanatów: Gdańsk-Śródmieście, Gdańsk-Dolne Miasto, Gdańsk- Południe, Gdańsk-Wrzeszcz, Gdańsk- Oliwa, Gdańsk-Przymorze, Pruszcz Gdański, Sopot, Wyżyny Gdańskie i Żuławy Steblewskie).

Z byłej diecezji chełmińskiej do Archidiecezji Gdańskiej przeszło 78 parafii (7 dekanatów: Gdynia I i II, Puck, Wejherowo I i II, Żarnowiec i Żukowo).

Do nowo utworzonej diecezji elbląskiej z byłej Diecezji Gdańskiej odeszło 30 parafii leżących na Żuławach (4 dekanaty: Nadmorski, Nowy Dwór Gdański, Nowy Staw i Malborski).

Do nowo utworzonej archidiecezji gdańskiej oprócz archidiecezji gdańskiej weszła diecezja pelplińska jako diecezja sufragalna z nowo mianowanym bpem Janem Bernardem Szlagą i bpem pomocniczym Piotrem Krupą. Została ona utworzona z dawnego terytorium diecezji chełmińskiej oraz koszalińsko-kołobrzeskiej i archidiecezji gnieźnieńskiej. Kolejną diecezją sufragalną była diecezja toruńska, której ordynariuszem został bp Andrzej Wojciech Suski.

Kościół Gdański z jednej strony zachował to wszystko, co wypracowały dwa minione powojenne pokolenia, a z drugiej strony został ubogacony doświadczeniem wielowiekowym Kościoła Chełmińskiego w tej części, która kulturowo, a także religijnie była zawsze mocno związana z Gdańskiem. Bogactwo tych terenów, które stanowiły dekanaty: gdyński, redzki, wejherowski, żukowski, luziński, pucki i żarnowiecki, to nie tylko religijność ludu kaszubskiego, ale również głęboki patriotyzm tych terenów, które stanowiły nadmorski skrawek polskiego wybrzeża w okresie międzywojennym. Przyłączenie do archidiecezji gdańskiej części regionu kaszubskiego z jego północnymi terenami, gdzie wskaźnik religijności był wyższy niż na dawnym terenie diecezji gdańskiej zwiększył nieco procent osób uczęszczających na msze św. Porównując liczbę osób uczęszczających na msze św., widać, że z 43,3 proc. w 1991 r. zwiększyła się do 45,3 proc. w 1992 r.

Nowa struktura dekanalna

Nowa organizacja Kościoła katolickiego w Polsce spowodowała zmiany struktury dekanalnej na terenie archidiecezji gdańskiej. Mając na względzie sprawniejszą organizację życia kościelnego archidiecezji gdańskiej po zasięgnięciu opinii księży dziekanów i proboszczów z dekanatu Gdynia I i Gdynia II oraz Kolegium Konsultorów, arcybp Metropolita Gdański Tadeusz Gocłowski zarządził nowy podział parafii gdyńskich na cztery dekanaty, które otrzymały następujące nazwy: Gdynia-Śródmieście, Gdynia-Orłowo, Gdynia-Chylonia, Gdynia-Oksywie.

Z dawnych terenów gdańskich po podziale został utworzony nowy dekanat Żuławy Steblewskie, który obecnie sięga do linii Wisły. Resztę otrzymała diecezja elbląska.

Mając na względzie sprawniejszą organizację życia kościelnego archidiecezji gdańskiej po zasięgnięciu opinii księży dziekanów i proboszczów z dekanatów Wejherowo I i Wejherowo II oraz Kolegium Konsultorów, nastąpił podział parafii należących do wspomnianych dekanatów na trzy dekanaty: Reda, Wejherowo i Luzino.

Parafie św. Brata Alberta Chmielowskiego w Gdańsku-Kokoszkach, św. Walentego w Gdańsku-Matarni i parafia Chrystusa Zbawiciela w Gdańsku- Osowej zostały wyłączone z dekanatu Żukowo i włączone do dekanatów: Parafia św. Brata Alberta Chmielowskiego w Gdańsku-Kokoszkach do dekanatu Gdańsk-Południe; parafia św. Walentego w Gdańsku-Matarni oraz parafia Chrystusa Zbawiciela w Gdańsku-Osowej do dekanatu Gdańsk-Oliwa.

Własne seminaria

Zgodnie z decyzją papieską alumni zostali przydzieleni do diecezji miejsca swojego urodzenia. Jeszcze w tym samym roku klerycy gdańscy przeszli do seminarium oliwskiego. Spowodowało to znaczny wzrost liczby alumnów w archidiecezji gdańskiej, która w 1993 r. miała ich 128. W następnych latach z naturalnych przyczyn ich liczba uległa zmniejszeniu i stabilizacji, przekraczając stan nieco ponad 100 osób. Zmiana granic diecezji spowodowała również, iż na jej terenie znaleźli się księża sprawujący obowiązki duszpasterskie, a będący wychowankami seminarium duchownego w Pelplinie. W wielu kapłańskich sercach pozostała nostalgia za Pelplinem i matką diecezją chełmińską. Niektórzy z nich zostali wykładowcami w Oliwie. Wnieśli oni nową mentalność i nowego ducha pracy. W 1992 r. rada naukowa zmieniła nazwę z Biskupiego Seminarium Duchownego na Gdańskie Seminarium Duchowne.

Po podziale administracyjnym na terenie archidiecezji gdańskiej znalazły się dwa ważne sanktuaria leżące dotychczas na terenie dawnej diecezji chełmińskiej. Pierwsze z nich to sanktuarium pasyjno-maryjne w Wejherowie. Składa się ono z kalwarii Męki Pańskiej oraz sanktuarium Matki Bożej Wejherowskiej znajdującej się w kościele pofranciszkańskim. Kolejne sanktuarium, które po 1992 r. weszło do archidiecezji gdańskiej, to sanktuarium Królowej Polskiego Morza w Swarzewie. Również to miejsce, podobnie jak kalwaria wejherowska, jest licznie nawiedzane przez pielgrzymów.

Cechą szczególną archidiecezji gdańskiej jest fakt, że większość jej ludności zamieszkuje w konurbacji składającej się z trzech miast: Gdańska, Sopotu i Gdyni. Stawiało to gdański Kościół w rzędzie najbardziej zurbanizowanych diecezji w Polsce. Głównym zajęciem ludności była praca w sektorze przemysłowym i budowlanym oraz w sektorze rynkowym. Jakże różniły się pod tym względem diecezje sufragalne – peplińska i toruńska, gdzie głównym zajęciem była praca w rolnictwie. W związku z tym w diecezji gdańskiej było też mniejsze bezrobocie, co również ją wyróżniało wśród otaczających ją diecezji sufragalnych. Z pracą związane jest zjawisko migracji wewnętrznej i zewnętrznej. Migracje wewnętrzne przyczyniały się do wzrostu ludności w powiatach ziemskich oraz Gdyni, podczas gdy Gdańsk i Sopot traciły ludność na skutek tych migracji, migracje zagraniczne natomiast w powiatach ziemskich i grodzkich. Z reguły migruje ludność młoda, co powoduje proces starzenia się ludności Gdańska. Gdański Kościół ma charakter wielkomiejski i w związku z tym występują w nim wszystkie specyficzne problemy dużej aglomeracji. Warunki historyczne ukształtowały diecezję tak, iż pod względem religijnym dzieli się na kilka regionów: nadmorski, wejherowski, żuławski i Wyżyny Gdańskiej. Na tym obszarze znajduje się ok. 1/3 terytorium kaszubskiego, które charakteryzowało się wyższymi wskaźnikami religijności. Wyodrębnia się też region żuławski, który przed wojną miał tylko 1/3 ludności katolickiej i dziś jest znacznie mniej religijny niż pozostałe regiony wiejskie.

Istotne jest również rozmieszczenie środowisk inteligenckich i robotniczych wewnątrz aglomeracji. Pierwsza z grup najczęściej osiedla się w Sopocie, co może mieć istotny wpływ na rozwój aktywności religijnej mieszkańców tego miasta. Wyróżniającą się grupą w Trójmieście byli stoczniowcy gdańscy, którzy mieszkali głównie na Przymorzu.

Okres rozpoczęty w 1992 r. to czas budowania struktur diecezjalnych, na tyle łatwiejszy, na ile opierały się one na dorobku dawnej diecezji gdańskiej. Następowała stopniowa integracja w nowych granicach dekanatów z diecezji chełmińskiej z dekanatami diecezji gdańskiej. Zacieśniła się współpraca parafii, dekanatów i diecezji z władzami samorządowymi miast, gmin i powiatów. Znajdowała ona szczególny wyraz w corocznych spotkaniach opłatkowym z ks. arcybpem, w czasie wizytacji biskupich oraz w rożnych uroczystościach religijnych i patriotycznych.

Społeczne problemy gdańskiego Kościoła

Gdański Kościół stanął wobec problemu postępującego bezrobocia i pauperyzacji z powodu transformacji polityczno- ekonomicznych. Jednak nie pozostawił samych najbardziej potrzebujących i służył im pomocą, angażując swoją Caritas.

W pierwszej dekadzie istnienia archidiecezji gdańskiej realizowano ogólnopolski i diecezjalny program duszpasterski związany z Drugą Wielką Nowenną i Ewangelizacją 2000, uwieńczony wskazaniami Jana Pawła II zawartymi w liście apostolskim tertio millenio adveniente. Przeżywano Wojciechowe Milenium i nawiedzenie figury fatimskiej, a na nowe tysiąclecie wierni archidiecezji zostali ubogaceni uchwałami III Synodu Archidiecezji Gdańskiej. Minione dwie dekady zaowocowały powstaniem szkół katolickich, stowarzyszeń i organizacji społecznych. Wielkim zrywem był Rok Jubileuszowy. W 2005 r. Jan Paweł II mianował ks. dra Ryszarda Kasynę nowym bpem pomocniczym archidiecezji gdańskiej.

Nowy okres w historii archidiecezji wiąże się z 17 kwietnia 2008 r., kiedy to Ojciec Święty Benedykt XVI mianował metropolitą gdańskim ks. arcybpa Sławoja Leszka Głódzia, dotychczasowego ordynariusza diecezji warszawsko- praskiej. Swoją nową posługę abp metropolita objął podczas uroczystego ingresu do Bazyliki Archikatedralnej w Gdańsku Oliwie 26 kwietnia o g. 12. 21 czerwca 2008 r. udzielił pierwszych święceń kapłańskich w Archidiecezji Gdańskiej, w Bazylice Mariackiej w Gdańsku. 29 czerwca 2008 r. w Rzymie z rąk Papieża Benedykta XVI otrzymał paliusz – znak metropolity.

Artykuł jest kontynuacją cyklu poruszającego tematykę posługi społecznej Kościoła w Polsce