Mało kto pamięta, że słynne Statuty Łaskiego stanowiły zbiór praw obowiązujących w Rzeczypospolitej. Rok Jana Łaskiego to doskonała okazja do przypomnienia, czym te statuty były, a także do pochylenia się nad samym Janem Łaskim, który jest wielką postacią naszej historii.

Na wiosnę 1505 r. król Aleksander Jagiellończyk zwołał Sejm do Radomia, który miał zająć się m.in. ujednoliceniem prawa w dwóch państwach, ustanowieniem stolicy w nowym miejscu, aby była ona położona bardziej w centrum (myślano tu właśnie o Radomiu) oraz innymi sprawami, porządkującymi prawo w Królestwie Polskim, na Litwie i wszelkich lennach, które jednak po sejmie radomskim już królestwem nie mogło być nazwanym, a raczej Rzeczpospolitą Szlachecką, składającą się dwóch podmiotów – Królestwa Polskiego, zwanego Koroną i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Źródłem prawa nie był bowiem król, lecz sejm, czyli reprezentacja trzech stanów – króla, senatu (rady królewskiej) i posłów ziemskich czyli sejmu. Uchwały przyjęte na sejmie radomskim, 3 maja, w święto Znalezienia Krzyża Świętego, zwane Konstytucją Nihil Novi, zawierały 26 artykułów.

Wszystkie one oraz prawa nadane przez króla, zwane przywilejami, jak również konstytucje wcześniejsze – czyli uchwały sejmu piotrkowskiego i inne przepisy znalazły swoje miejsce w Statutach Łaskiego, czyli zbiorze praw obowiązujących w Rzeczpospolitej. Przygotowywano go na zakończenie obrad sejmu w dniu 31 maja, jednakże nie ukończono go. Również drugi termin przed świętami Bożego Narodzenia nie został dotrzymany. Dopiero 27 stycznia 1506 roku ukończono prace redakcyjne i drukarskie pierwszego egzemplarza Statutów Łaskiego.

Strona tytułowa Kodeksu Łaskiego z przedstawieniem posiedzenia Sejmu Walnego w Radomiu. Wokół króla zgromadzeni posłowie, nad ich głowami herby ziem i województw, które reprezentowali
Fot. ze strony: http://www.law.uj.edu.pl/users/khpp/rok%20laskiego/statut_2.jpg

Statut przygotowano jako oprawny w skórę foliał, liczący 357 kart, któremu nadano formę przywileju. Został więc wydrukowany na pergaminie, zszyty w księgę, której karty oraz oprawę przedziurkowano w dolnej części i przewiązano ozdobnym sznurem, na którym przywieszono pieczęć wielką koronną króla Aleksandra na znak uwierzytelnienia. Drukowany tekst został uzupełniony o wpisane ręcznie kolorowe inicjały oraz inne zdobienia o motywach roślinnych. Barwnie ozdobione zostały także zamieszczone w zbiorze ryciny, jak w szczególności wizerunek sejmu walnego. W tej postaci zachował się po dziś dzień jeden egzemplarz Statutu, tzw. królewski, przechowywany dawniej w Skarbcu Koronnym, a obecnie znajdujący się w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. W drukarni Jana Hallera w Krakowie wykonano 12 kopii pergaminowych oraz 150 kopii papierowych. Sam mistrz drukarstwa od tego czasu został zwolniony z podatku. Obecnie w różnym stanie zachowanych jest 8 kopii pergaminowanych i 63 papierowe. Statut został wydany, aby „znajomość prawa z wyjątkowego powszechnym się stała”. I rozesłano go do wszystkich starostw. Jak również stolic biskupich. Statut Łaskiego spisano w obowiązującym w Królestwie języku aktów prawnych, czyli po łacinie.

Statut Łaskiego obejmował 68 rozdziałów i składał się z dwóch części: z konstytucji i przywilejów dekretowanych i zatwierdzonych publicznie oraz z niektórych praw Boskich i ludzkich dołączonych do przywileju z polecenia.

W punkcie pierwszym zawierały się m.in. statuty: wiślicko-piotrkowski Kazimierza Wielkiego (1347), krakowsko-warcki (1421/23); statut o zakazie zastawiania dóbr wielkorządztwa krakowskiego z 1440 r.; piotrkowski (1447), statut o monecie brakteatowej (1451); o przechodach wojsk (1432 w zatwierdzeniu z 1457 r.); o łupieżcach dóbr duchownych (1433 w zatwierdzeniu z 1458 r.); o łupieżcach dóbr duchownych (1474); nowokorczyński (1465), statut o zakazie zastawiania ziemi sandomierskiej (1478); nieszawski (1454, w zatwierdzeniu z 1496 r.); konstytucje sejmowe z lat 1496, 1503, 1504 i 1505; przywileje generalne dla szlachty: koszycki (1374), czerwiński (1422), jedlnieńsko-krakowski (1430/1433); akty unii z Litwą z lat 1401, 1413, 1438, 1499; układy pokojowe Polski z Zakonem Krzyżackim z lat 1404, 1435, 1436, 1466, oraz inne dokumenty dotyczące stosunków z Zakonem z lat 1424, 1435, 1454, 1479; edykt przeciwko heretykom (1424); akt konfederacji antyhusyckiej (1438); akty państwowo-kościelne w tym: ordynacja biskupa krakowskiego Bodzanty w sprawie dziesięcin (1359) oraz arbitraż arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława w sprawie dziesięcin (1361).

W części drugiej zaś znalazły się: spisy prawa zwyczajowego: Processus iuris i Consuetudines terrae Cracoviensis; przywilej dla Żydów (1264, zatwierdzony w 1334 i 1505 r.); roty przysiąg; źródła poznania prawa Kościoła: statut o tzw. annus gratiae biskupa krakowskiego Jana Lutka z Brzezia z lat 1464-1471; bulle papieży Bonifacego IX z lat 1389-1404 oraz Jana XIII z 1413 r. zatwierdzające ustawy cesarza Karola IV o wolnościach Kościoła; traktat Mikołaja Kotwicza o interdyktach kościelnych; zobowiązanie biskupa poznańskiego Andrzeja z 1460 r. do nie wyświęcania opatów lubińskich bez zezwolenia króla i analogiczne zobowiązanie konwentu lubińskiego; źródła prawa miejskiego: lokacyjne prawo magdeburskie (Ius Civile Magdeburgensis); Speculum Saxonum; Summa utriusque iuris doctoris Raimundi.

Wyróżnione miejsce w Statucie Łaskiego zajmuje pradawna pieśń polska „Bogurodzica”. Figuruje ona na początku zbioru. Przyczynę jej umieszczenia w kodeksie, kanclerz Łaski wyjaśnił w przedmowie. Podał między innymi, że autorem pieśni był sam św. Wojciech oraz że na mocy chwalebnego zwyczaju za aprobatą królów oraz dostojników była ona pieśnią rycerstwa polskiego, śpiewaną w czasie wojennych zmagań z wrogiem. Nie można więc mieć wątpliwości, że tym samym „Bogurodzica” została potraktowana jako obowiązujący hymn Królestwa Polskiego.

Rzeczywiście, znajomość Statutu Łaskiego, będącego źródłem prawa w Rzeczpospolitej była znakomita. Dlatego też dla Litwy w 1588 r. a więc po zatwierdzeniu Unii Lubelskiej na wzór Statutu Łaskiego opublikowano Statut Litewski, który jako źródło prawa litewskiego przetrwał do 1840 r. W koronie Statut Łaskiego utracił moc prawną dopiero po zatwierdzeniu Konstytucji 3 Maja, która – choć uchwalona w 286 lat później – weszła w życie dopiero 14 lutego roku nastepnego – po zatwierdzeniu jej przez sejmy relacyjne. Tak aby postanowieniom Konstytucji Nihil Novi i prawa zawartego w Statucie Łaskiego stało się zadość.

Jan Łaski, herbu korab

Urodził się w Łasku w 1456 roku. W młodości pobierał nauki u mistrza Andrzeja Góry z Mikołajewic, nie uzyskał jednak wyższego wykształcenia. Niższe święcenia otrzymał już w siódmym roku życia, kapłańskie zaś ok. 1471. W latach 1474–1478 został notariuszem konsystorza poznańskiego. Ok. 1480 r. wszedł do kancelarii Krzesława z Kurozwęk, sekretarza królewskiego, potem kanclerza, który wprowadził go na dwór. Początkiem działalności dyplomatycznej był jego wyjazd do Wiednia w 1490 r. w charakterze sekretarza królewskiego do Stefana Zapolyi króla węgierskiego. W 1494 r. wyjeżdża w sprawach kościelnych do Rzymu. W następnych latach posłował od Jana Olbrachta do Flandrii. Odbył też pielgrzymkę jubileuszową do Rzymu a stamtąd do Jerozolimy (1500-1501). W 1502 r. został sekretarzem króla Aleksandra Jagiellończyka i jego głównym doradcą politycznym. Następnie otrzymał kanclerstwo. Jako kanclerz wielki koronny wysuwał daleko idące plany reformy państwa. W 1510 r. otrzymawszy arcybiskupstwo gnieźnieńskie, nie poniechał inicjatyw politycznych w sprawach wewnętrznych (centralizacja państwa i umocnienie władzy królewskiej) i zagranicznych (rozszerzanie wpływów polskich w kierunku ziem nadbałtyckich, hamowanie i zwalczanie ekspansji niemieckiej). Jako arcybiskup podjął wiele starań o reformę życia wewnętrznego Kościoła, a więc przede wszystkim o wzmocnienie dyscypliny i poprawę obyczajów kleru; uporządkował i ujednolicił liturgię (wprowadził ryt rzymski); starał się o podniesienie poziomu wykształcenia duchowieństwa. Za jego rządów odbyło się dziesięć synodów prowincjalnych. Jeździł do Wilna dla starań o kanonizację królewicza Kazimierza. Wizytował diecezje. Jan Łaski był pierwszym w historii biskupem, który podjął na tak szeroką skalę akcję wydawania drukiem statutów własnej diecezji. W całej jego działalności widać przemożny pęd do kodyfikowania i ujednolicania obowiązków i przywilejów duchowieństwa i szlachty. Otaczał się chętnie uczonymi: nawiązał też kontakt z Erazmem z Rotterdamu. Zabiegał o ogólną reformę szkolnictwa, włącznie z Akademią Krakowską. Wielu młodych ludzi wysyłał na studia zagraniczne, nie szczędząc środków. Był też najwybitniejszym mecenasem sztuki wśród prymasów XVI wieku. Sejm piotrkowski w grudniu 1512 roku uchwalił skierować do Rzymu na sobór laterański prymasa Jana Łaskiego wespół z kasztelanem kaliskim S. Ostrorogiem. Jego rzymska siedziba stała się ożywionym ośrodkiem politycznym i intelektualnym. Widział pilną potrzebę dostarczenia podczas obrad soboru informacji o Polsce i Litwie, prostując fałszywe dane zawarte w kosmografii Eneasza Sylwiusza Piccolominiego. Oskarżenie o udział w wprowadzeniu Turków na Węgry do pomocy królowi Janowi Zapolyi, wysunięte przez kurię papieską w 1530 r., podcięło jego zdrowie, co stało się przyczyną śmierci w roku następnym.

Radosław Kieryłowicz

Artykuł ukazał się w numerze 8-9/2006.