Zainteresowanie przeszłością Warmii i Mazur zawsze wyróżniało warmińsko- mazurskie środowisko „Civitas Christiana”. Tutaj wciąż doceniane było zakorzenienie w regionie. Wyznaczali je najpierw ludzie zaangażowani w polskie trwanie na tych ziemiach przed 1939 rokiem, a następnie młodsi, którzy już w opracowaniach naukowych opisywali związki mieszkańców tej ziemi w przeszłości z kulturą polską. Wybrane tematy gromadziły ludzi w utworzonym w Olsztynie klubie „Rodło” i różnego rodzaju inicjatywach wydawniczych. W ostatnich latach wśród nich na szczególną uwagę zasługuje seria wspomnień o wyróżniających się Warmiakach i Mazurach. Od 1994 roku Oddział Warmińsko-Mazurski wydał w opracowaniu Jana Chłosty osiem zbiorków, zawierających teksty różnych autorów o Marii Zientarze-Malewskiej poetce, Władysławie Gębiku założycielu i dyrektorze Polskiego Gimnazjum w Kwidzynie, etnografie i literacie, Emilii Sukertowej-Biedrawinie organizatorce olsztyńskiego środowiska naukowego i autorce wielu opracowań o Mazurach, Karolu Małłku działaczu mazurskim, Władysławie Knosalinie nauczycielce polskiej szkoły w Olsztynie, Otylii Grotowej działaczce harcerskiej i przedszkolance, Janie Boenigku nauczycielu, redaktorze, organizatorze uniwersytetów ludowych, wreszcie w 2005 roku ukazała się książka o etnografie i krzewicielu ruchu muzycznego – Janie Lubomirskim.

Z kolei zakres tematów podejmowanych na sesjach i spotkaniach przede wszystkim ukierunkowany był na prezentowanie biografii Warmiaków, związanych z Kościołem katolickim i obroną polskiego stanu posiadania przed 1939 rokiem. W tym miejscu trzeba wymienić m. in. sesje: o szkołach polskich powstałych tu w latach międzywojnia, o prekursorach katolicyzmu społecznego na Warmii – księżach: Walentym Tolsdorfie (1816-1905), profesorze Franciszku Hiplerze (1836-1898), Walentym Barczewskim (1856-1928), o ratowaniu dawnych cmentarzy na tych ziemiach, nt. Olsztyna w okresie wkroczenia Armii Czerwonej w 1945 roku. Ukazywane też były sylwetki rządców diecezji warmińskiej: ks. infułata Wojciecha Zinka (1902-1969), który w 1953 roku jako jedyny spośród polskich hierarchów odmówił podpisania Deklaracji Rządu PRL i Komunikatu Episkopatu. Omówiono działalność ks. prałata Jana Hanowskiego (1873-1968). Dzięki jego zabiegom w styczniu 1945 roku nie zostały zniszczone olsztyńskie kościoły (wyjednał od komendanta radzieckiego pismo ostrzegające, że ktokolwiek podpali świątynie – stanie przed sądem wojennym). Potem działalność Jana Liszewskiego (1852-1894) założyciela Gazety Olsztyńskiej, Eugeniusza Buchholza (1865-1928) redaktora i wydawcy polskich czasopism w Olsztynie, nazywanego „Niemcem z polską duszą” (prezydent Olsztyna Cz. J. Małkowski ufundował pamiątkową tablicę na domu przy ulicy Lelewela, gdzie znajdowała się jego drukarnia).

Poza tym w olsztyńskim klubie „Civitas Christiana” odbywały się promocje książek o Warmii i Mazurach, m. in. Kiermasów na Warmii ks. Walentego Barczewskiego w opracowaniu J. Chłosty. Było to siódme z kolei wydanie tego zbiorku i pierwsze po 1945 roku bez pomijania fragmentów mówiących o obyczajowości warmińskiej i wpływach katolicyzmu. Prezentowane były opracowania profesorów: Stanisława Achremczyka, ks. Alojzego Szorca, Janusza Jasińskiego, wspomnienia Haliny Donimirskiej- Szyrmerowej, opisujące pierwsze lata po zakończeniu drugiej wojny światowej w Olsztynie, opracowanie Władysława Kałudzińskiego (Kwidzyn. W niewoli brata mego…, Stan wojenny – wspomnienia, refleksje, oceny), dalej Wiersze zebrane Marii Zientary-Malewskiej, Słownik Warmii.

Organizowane były konkursy na opisanie i fotograficzne zarejestrowanie tak licznych na Warmii kapliczek i krzyży przydrożnych. Plon konkursu znajdzie się w Archiwum Archidiecezji Warmińskiej.

Oddział Warmińsko-Mazurski naszego Stowarzyszenia podejmował i realizował samodzielnie. Byliśmy inicjatorami wspólnych działań: wzniesienia pomnika ks. Walentego Barczewskiego w Brąswałdzie, nazwania nowego ronda w Olsztynie imieniem „Rodła”, zorganizowania sesji z Archiwum Archidiecezji Warmińskiej, poświęconej ks. bp. dr. Tomaszowi Wilczyńskiemu (1903-1965), który po najtrudniejszych dla Kościoła latach PRL przywrócił na Warmii działalność wielu instytucji i urzędów, jak m. in. Instytut Katechetyczny w Gietrzwałdzie, Warmińskie Wydawnictwo Diecezjalne, wyjednał dekret Prymasa Polski o reaktywowaniu Kapituły Kolegiackiej w Dobrym Mieście.

Wspólnie ze Społecznym Komitetem Ratowania Dawnych Cmentarzy na Warmii i Mazurach organizowaliśmy konkursy na opisanie zabytkowych nekropolii. Dotąd było dziesięć edycji tego konkursu, napłynęło ponad 400 prac. W większości to opracowania przygotowane przez młodzież szkół średnich. W konkursie premiowane były również akcje porządkowania przez młodzież starych cmentarzy.

Z Kołem Grodzkim PTTK w Olsztynie podejmowane były tematy ukazujące wpływ Kościoła katolickiego na życie publiczne na Warmii. Miało to swoje uzasadnienie także historyczne. Na tej ziemi w latach 1466-1772 biskupi i Kapituła Katedralna sprawowali również władzę świecką, co musiało rzutować na zachowania mieszkańców. Prezentowano warmińskie zwyczaje bezpośrednio związane z kalendarzem liturgicznym Kościoła. Przypomniano pierwszych patronów dwunastu warmińskich miast, o których współcześni mieszkańcy niewiele wiedzą, chociaż w przeszłości ci patroni tak bardzo byli zakorzenieni w codziennym życiu.

Wątki regionalne podejmowali także działacze poszczególnych oddziałów miejskich w województwie. Oto w Kętrzynie przypomniano na specjalnie urządzonej sesji postać księdza Wojciecha Rogaczewskiego (1888-1944), działacza plebiscytowego. W miejscowym kościele pw. św. Katarzyny, gdzie duszpasterzował w latach 1914-1919, wmurowana została pamiątkowa tablica. W Szczytnie prezentowano działalność Mazurskiego Banku Ludowego i Kazimierza Jaroszyka (1878-1941), w Ostródzie na kolejnych spotkaniach przypominano znanych ludzi Ostródy m. in. pisarza niemieckiego Hansa Helmuta Kirsta (1914-1989), autora polskich powieści Tadeusza Stępowskiego (1908-1971), artystę plastyka Adama Feczko, nauczyciela i bibliotekarza Ludwika Pelczarskiego.

Działacze Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana” brali też udział w organizacji obchodów rocznic nadawania aktów lokalizacji wsi podolsztyńskich, m. in. Gietrzwałdu, Rusi, Nowego Kawkowa, Bartąga, podbiskupieckiego Węgoja i podełckich Prawdzisk. Wygłaszali na nich referaty, które zostały następnie wydrukowane. W Elblągu organizowano m.in. konkursy i wystawy prezentujące architekturę i sztukę Ziemi Elbląskiej.

Ukoronowaniem regionalnego zaangażowania Oddziału Warmińsko-Mazurskiego jest Nagroda Regionalna im. Michała Lengowskiego za upowszechnianie wiedzy o przeszłości regionu, a także podejmowanie inicjatyw inspirowanych światopoglądem chrześcijańskim. Piszemy o niej na końcu, bo przyznawanie tej nagrody odbywa się nadal co trzy lata. Dotąd otrzymało ją ponad pięćdziesiąt osób. Pośród laureatów znaleźli się naukowcy – świeccy: Andrzej Wojtkowski, Władysław Chojnacki, Janusz Jasiński, Stanisław Achremczyk, Andrzej Korecki i duchowni: ks. Alojzy Szorc, ks. Andrzej Kopiczko i ks. Władysław Nowak, artyści i muzycy: Tadeusz Paciorkiewicz, Barbara Hulanicka, Hieronim Skurpski, Bohdan Głuszczak, literaci: Janusz T. Dybowski, Maria Zientara-Malewska, Władysław Ogrodziński, Władysław Gębik, Teofil Ruczyński, Erwin Kruk, Maryna Okęcka-Bromkowa, animatorzy kultury, oświaty i wychowania: Władysława Knosała, Otylia Grotowa, ks. infułat dr Julian Żołnierkiewicz, Maria Bukowska, Eugeniusz Bielawski, Henryk Jaroszyk, Ewa Gałka, Krystyna Neugebauer, Krystyna Dolewska. W następnych edycjach dołączą do nich inni, nie mniej zasłużeni dla regionu.

Jan Chłosta

Artykuł ukazał się w numerze 03/2006.