Dwa razy naród polski w swojej historii schodził do konspiracji, tworząc Państwo Podziemne. Po raz pierwszy w czasie Powstania Styczniowego i kolejny raz w czasie II wojny światowej.

Państwo Podziemne – mówiąc najprościej – to tajna administracja państwowa, która posiada zdolność do kierowania krajem w warunkach okupacji. Podziemne państwo musi posiadać administrację, sądownictwo, siły zbrojne, siły bezpieczeństwa, musi zadbać o edukację obywateli i objąć swoim mecenatem kulturę i sztukę.

Polskie Państwo Podziemne, które zaczęło rodzić się już w pierwszych tygodniach września 1939 r., w piątym roku okupacji spełniało wszystkie te kryteria. Pomimo szalejącego terroru, jakiego świat jeszcze nie widział, pomimo ludobójstwa, jakiego świat jeszcze nie zaznał, stworzono struktury Podziemnego Państwa, które przenikały swoim działaniem obszar całego okupacyjnego życia. Stworzono 350. tysięczną armię, administrację podporządkowaną Rządowi na Uchodźstwie, a nawet zalążek podziemnego parlamentu – Radę Jedności Narodowej.

Zejście do podziemia

Od samego początku najazdu na Polskę we wrześniu 1939 r. okupanta niemieckiego i sowieckiego zaczęto tworzyć podziemne struktury konspiracyjnej armii i państwa, które przez cały okres swojego istnienia ściśle ze sobą współpracowały, realizując politykę Rządu Rzeczpospolitej na uchodźstwie. Pierwsze działania, zmierzające do utworzenia podziemnych struktur, miały miejsce w Warszawie, jeszcze przed kapitulacją oblężonej stolicy. 27 września na podstawie pełnomocnictw Naczelnego Wodza i Rządu RP, przekazanych przez gen. Juliusza Rómmla, dowódcę obrony stolicy oraz Prezydenta Warszawy Stefana Starzyńskiego, gen. Michał Karaszewicz – Tokarzewski rozpoczął pracę na zorganizowaniem tajnej organizacji wojskowej, która przybrała nazwę Służba Zwycięstwu Polski. Organizacja obejmowała zasięgiem obie strefy okupacyjne: niemiecką i sowiecką. SZP była największą organizacją wojskową, jaka powstała w podbitej Polsce. Przekształcona na przełomie roku 1939/40 w Związek Walki Zbrojnej, liczący po roku istnienia blisko 40 tys. zaprzysiężonych żołnierzy. ZWZ, 14 lutego 1942 r., został przekształcony w Armię Krajową, na czele której stanął gen. Stefan Rowecki ps. „Grot”. Aresztowany przez Niemców w czerwcu 1943 r. został zamordowany w początkach sierpnia 1944 r. w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen.

Administracja w konspiracji

Równolegle z pracami nad budową podziemnej armii zaczęto tworzyć konspiracyjną administrację państwową. Już na początku listopada 1939 r. rząd polski we Francji powołał Komitet Ministrów do spraw Kraju, na czele którego stanął gen. Kazimierz Sosnkowski.

Początkowo struktury cywilne okupowanego kraju były bardzo słabo rozwinięte. Dlatego też w marcu 1941 r. ZWZ stworzył Administrację Zmilitaryzowaną, która następnie została przekazana Administracji Zastępczej Delegatury Rządu RP na Kraj. Działalność polityczną podjęły podziemne struktury partii politycznych, z których najważniejszą rolę odgrywały: Stronnictwo Ludowe o kryptonimie „Trójkąt”, Stronnictwo Narodowe – „Kwadrat”, PPS – owska „Wolność – Równość – Niepodległość” – „Koło” oraz Stronnictwo Pracy – „Romb”. Podjęcie działania przez cztery największe partie polityczne doprowadziło szybko do powołania w lutym 1940 r. Politycznego Komitetu Porozumiewawczego przy ZWZ. Taka sytuacja budziła jednak wiele niepokoju Naczelnego Wodza i Premiera rządu na uchodźstwie gen. Władysława Sikorskiego. Generał Sikorski nie ukrywał swojej rezerwy do oficerów ZWZ, których uważał za zdeklarowanych piłsudczyków. Z podobną rezerwą odnosił się do działaczy PKP. Ta skomplikowana sytuacja nie trwała na szczęście zbyt długo, bo już w czerwcu 1940 roku konspiracja w kraju została podzielona na dwa piony: cywilny i wojskowy. We wrześniu 1940 r. została podjęta kolejna ważna decyzja. Przedstawiciele PKP uznali, że tylko jednoosobowy przedstawiciel może być odpowiedzialny za pracę rządu. Trzy miesiące później został powołany Delegat Rządu na Kraj, który był naczelnym organem cywilnej władzy administracyjnej. Pierwszy stanowisko Delegata Rządu objął Cyryl Ratajski, który sprawował swoją funkcję do sierpnia 1942, kiedy podał się do dymisji ze względu na pogarszający się stan zdrowia. Zmarł dwa miesiące później, w październiku 1942 r. Po śmierci Ratajskiego stanowisko Delegata Rządu na Kraj objął Jan Piekałkiewicz ze Stronnictwa Ludowego. Aresztowany przez Gestapo w lutym 1943 r., został zamęczony w czasie śledztwa. Kolejnym Delegatem został Jan Stanisław Jankowski ze Stronnictwa Pracy, skazany w 1945 r. w osławionym moskiewskim „Procesie 16” przywódców Polskiego Państwa Podziemnego.

Struktury i działanie

Struktury Polskiego Państwa Podziemnego zaczęły się dynamicznie rozwijać. Rozpoczęły pracę departamenty, delegatury, które odpowiadały swoimi kompetencjami przedwojennym ministerstwom. Cała administracja cywilna skupiała się w 14 departamentach: Prezydialnym, Spraw Wewnętrznych, Sprawiedliwości, Pracy i Opieki Społecznej, Rolnictwa, Skarbu, Przemysłu i Handlu, Poczty i Telegrafów, Likwidacji Skutków Wojny, Komunikacji, Informacji i Prasy, Robót Publicznych i Odbudowy, Oświaty i Kultury oraz Obrony Narodowej.

Podstawowym celem administracji cywilnej było przygotowanie się do objęcia władzy, wraz z zakończeniem działań wojennych, na kolejnych obszarach wyzwalanego kraju.

Polskie Państwo Podziemne w okresie swojego istnienia obejmowało swoim działaniem wszystkie dziedziny życia społecznego: szkolnictwo, kulturę, opiekę społeczną, sądownictwo. W warunkach okupacyjnych w Polsce działały szkoły średnie, tzw. „tajne komplety” oraz wyższe uczelnie w Warszawie, Krakowie, Wilnie i Lwowie. W podziemiu wydawano prasę informacyjną, literaturę, poezję, odbywały się spektakle teatralne i koncerty. Ratowano masowo mordowanych obywateli narodowości żydowskiej.

Państwo Podziemne dysponowało armią i to nie małą. W połowie 1944 roku Armia Krajowa liczyła ponad 350 tys. żołnierzy, czyli więcej niż wojsko polskie we wrześniu 1939 r. Polskie Państwo Podziemne swoim zasięgiem obejmowało cały obszar okupowanej Rzeczpospolitej.

Od samego początku najazdu na Polskę we wrześniu 1939 r. zaczęto tworzyć podziemne struktury konspiracyjnej armii, które realizowały politykę Rządu Rzeczpospolitej na uchodźstwie
Fot. Tomasz Gołąb

Tak przygotowane struktury Podziemnego Państwa czekały na zbliżającą się akcję „Burza”, kiedy to wyzwalane przez żołnierzy Armii Krajowej przed zbliżającym się frontem kolejne miasta i miejscowości miały być natychmiast objęte administracją cywilną, która wraz z wojskiem byłaby gospodarzem terenów Polski, na które wkraczały wojska sowieckie. Szybko okazało się, że taki scenariusz jest dla Sowietów nie do przyjęcia. Wszelkie władze, które nie były z namaszczenia Sowietów, czy to wojskowe czy cywilne, były natychmiast likwidowane. Taka sytuacja zmusiła w lipcu 1944 władze Państwa Podziemnego do zakazania ujawniania administracji cywilnej o ile wcześniej nie dojdzie do porozumienia między Polską a ZSRR.

Tragiczny koniec

Próbę takiego porozumienie podjęli członkowie Polskiego Państwa Podziemnego w marcu 1945. Delegacja na czele z komendantem głównym Armii Krajowej gen. Leopoldem Okulickim oraz Delegatem Rządu na Kraj Janem Stanisławem Jankowskim wraz z 14 innymi przedstawicielami Państwa Podziemnego, stawiła się na rozmowy z Sowietami w podwarszawskim Pruszkowie. Tam, podstępnie zwabiona, cała 16. osobowa grupa została aresztowana i wywieziona do Moskwy. Przywódcy Polskiego Państwa Podziemnego w kuriozalnym procesie zostali oskarżeni o współpracę z okupantem niemieckim i działania na szkodę Armii Radzieckiej. W bezprawnym i cynicznym „procesie” oskarżenia zostali skazani na długoletnie więzienie.

Roli Polskiego Państwa Podziemnego nie sposób przecenić. Poza tym że było znakiem trwania Polskiego Państwa, było po prostu nadzieją na odzyskanie niepodległości. We wrześniu 1998 r. Sejm Rzeczpospolitej uchwalił dzień 27 września Dniem Polskiego Państwa Podziemnego.

Remigiusz Malinowski

Artykuł ukazał się w numerze 3/2007.