Dni Wielkiego Tygodnia to czas głębokiej refleksji skupionej na postaci cierpiącego Jezusa Chrystusa

Łączą się one przede wszystkim ze spontaniczną twórczością ludową pozwalającą na odległe od wszelkich obowiązujących artystycznych konwencji rzeźbiarskie formy i gesty. Zgodnie z nauką Kościoła Chrystus Frasobliwy jest postacią ilustrującą jedno z wydarzeń Męki Pańskiej, a najczęściej jej symbolicznym podsumowaniem. W ludowej interpretacji wyrażał Syna Bożego, który rozumie wszystkie ludzkie biedy i niedole, martwi się upadkiem grzeszników, ale w dniu Sądu Ostatecznego, dla pamięci męki, którą przeszedł, ocali ludzi.

Figury Chrystusa Frasobliwego spotykane były na terenie całej Polski już w XVI w. i to nie tylko w kościołach, ale również w licznych przydrożnych kapliczkach. Formy, które wtedy zostały nadane rzeźbionym figurom, w prawie niezmienionym kształcie widzimy w dziełach ludowych świątkarzy z XVIII i XIX w. Do tych samych form nawiązują też dzisiaj ludowi twórcy współcześni.

Przypominają o tym kolekcje rzeźby ludowej w warszawskim Muzeum Etnograficznym. Wyróżnia się wśród nich zbiór XIX-wiecznych Chrystusów Frasobliwych przekazanych muzeum przez Eugenię Śliwińską, żonę zmarłego w 2003 r. Wincentego Śliwińskiego, poety, malarza i kolekcjonera sztuki ludowej. Pierwsze eksponaty swojego zbioru Śliwiński zaczął pozyskiwać w latach 30. XX w., kiedy jako student malował plenery w okolicach Płocka. Zachwycił się wtedy rzeźbami umieszczanymi w przydrożnych kapliczkach i na wiejskich cmentarzach. Przyszły kolekcjoner patrzył na rzeźby ludowe okiem artysty, widząc w nich przede wszystkim piękną i wyrafinowaną formę. Nie zapomniał jednak – pozyskanych jeszcze przed wojną i w latach tuż powojennych – zabytków opatrzyć metryczkami mówiącymi o ich pierwotnych lokalizacjach, co podnosi obecnie naukową rangę zbioru.

Rzeźba ludowa, w której zawsze dominowały przedstawienia religijne, potrafiła przekazać w nich nastroje wiejskich myślicieli. W siedzących postaciach Chrystusa Frasobliwego, z głową ciężko wspartą na ręku, mimo dramatycznej ekspresji formalnej czuje się całą gamę zwykłych ludzkich uczuć: zmęczenia, zadumania i gotowości do wybaczania. W przechowywanej w warszawskim Muzeum Etnograficznym kolekcji Wincentego Śliwińskiego swoją niezwykłą ekspresję zwraca uwagę niewielka figurka (34 cm) Chrystusa Ukrzyżowanego z połowy XIX w. Jest to rzeźba pełna, czyli modelowana ze wszystkich stron, drewniana i pierwotnie polichromowana. Dziś oglądamy już tylko sam korpus figury – ręce, łączone niegdyś z korpusem za pomocą czopów dawno zginęły. Sama postać ma ekspresyjnie przerysowane proporcje – duża wąska głowa, stosunkowo krótki tors i nogi o olbrzymich stopach. Twarz modelowana realistycznie z zaakcentowanym zarostem układającym się w rytmicznie potraktowane zwoje. Korpus podkreśla schematycznie wyrzeźbione szczegóły anatomiczne i dużą owalną ranę w boku Chrystusa. Perizonium otaczające biodra figury imituje zwój bogato drapowanej tkaniny. Resztki ciemnej polichromii zachowały się tylko w ósemkowo przeplatanych zwojach cierniowej korony i w partiach włosów.

Wśród zespołu przedstawień Chrystusa Frasobliwego, mimo niewielkich rozmiarów, monumentalne wrażenie sprawia drewniana figura pochodząca z województwa podkarpackiego. Chrystus siedzi na niskim prostopadłościennym siedzisku z głową mocno pochyloną i podpartą prawą ręką. W lewej dłoni złożonej na kolanie trzyma trzcinę. Całość, dzięki przedziwnej zwartości kompozycji, wygląda jakby była wykuta z kamienia. Dobrze zachowaną polichromię można podziwiać na figurze Chrystusa Frasobliwego z Górnego Śląska datowanego na drugą połowę XIX w. Siedzącego Chrystusa okrywa królewski płaszcz spięty na piersiach ozdobną klamrą. Bardzo staranny, realistyczny modelunek twarzy został trochę zatarty przez grube warstwy polichromii. Jednak resztki barwy, jej spękania i odpryski tworzą wraz z rzeźbiarską bryłą drewnianej postaci bardzo emocjonalne wrażenie.

Rzeźba ludowa, w której dominowały przedstawienia religijne, potrafiła przekazać w nich nastroje wiejskich myślicieli
Fot. Dominik Różański

Tematy związane z Męką Pańską (Jezus Nazareński lub stojący przed Piłatem, Chrystus Upadający pod Krzyżem, Chrystus Frasobliwy) to dominujące przedstawienia w polskiej rzeźbie ludowej, oprócz muzealnych galerii, spotykanej jeszcze także na wiejskich krzyżach i w drewnianych kapliczkach przydrożnych.