Mimo, iż od daty odzyskania pełnej suwerenności upłynęło kilkanaście lat – przywracanie pamięci i przekazywanie ojczystych wartości, począwszy od własnej rodziny, poprzez ,,małą ojczyznę” do wspólnoty narodu i państwa nie jest sprawą prostą.

Patriotyzm definiowany jako miłość do ojczyzny, do własnego narodu, połączony z gotowością ponoszenia ofiar dla nich może być (jak pokazuje historia) wykorzystany w każdej ideologii jako narzędzie kształtujące świadomość narodu zgodnie z jej założeniami. Można to wykazać chociażby na następującym przykładzie:

W wierszu ,,Który skrzywdziłeś …”, wyrytym na pomniku Trzech Krzyży przy Stoczni Gdańskiej, Czesław Miłosz uczynił poetę obrońcą krzywdzonego przez władzę prostego człowieka, którego siłą jest niezależność myśli oraz rejestrowanie i przekazywanie potomnym prawdy o dziejach narodu.

Tymczasem – o ironio! – tylu sławnych powojennych poetów, nazywanych wówczas ,,inżynierami dusz” legitymizowało system totalitarny. Podkreśla to dr Bohdan Urbankowski w książce ,,Czerwona msza, czyli uśmiech Stalina”. Tak więc, podstawiając w przewodzie myślowym Miłosza hasło „Patriotyzm” zawarte np. w „Encyklopedii Powszechnej” PWN z 1975 r. uzyskamy stwierdzenie, że poeci służąc swoim talentem potwierdzali głęboki sens ,,(…) patriotyzmu nowego i pełniejszego, wyrastającego na socjalistycznym podłożu ustrojowym i zawierającym nowe wartości społeczne i ideowe”. W ten sposób pomagali w ,,…kształtowaniu patriotycznej socjalistycznej świadomości narodowej, przyswajaniu przez społeczeństwo wiedzy marksistowsko-leninowskiej, pogłębianiu ideowych motywacji upowszechniania socjalistycznych norm postępowania…”

W świetle powyższego wywodu mniej zaskakujące wydają się odpowiedzi młodych respondentów na pytanie o miejsce patriotyzmu w procesie kształcenia współczesnej młodzieży.

Prof. Świda-Zięba, socjolog i pedagog z Uniwersytetu Warszawskiego, na postawione w sondażu studentom pytanie: ,,Jakie kategorie uznajesz za bliskie dla środowiska studenckiego i jaką rolę odgrywają one w twoim życiu? uzyskała w odpowiedziach dane, które mogą dziwić i niepokoić, ale są one wynikiem wieloletniego kształtowania postaw. Patriotyzm znalazł się na dalekim 78 miejscu spośród 80 pojęć. Niżej są tylko hańba i cnota. Na pierwszym miejscu znalazł się sukces, a w pytaniu o jednostkowe wybory – inteligencja. Poza tym patriotyzm przegrywa z nudą, stabilizacją, pustką, wrażliwością, ambicją i sprytem. W obszernym wywiadzie prof. Świda-Ziemba, podkreślając, że wielkie słowa skierowane do młodych skazane są na niepowodzenie, konkluduje: „Żeby polskość była obywatelska, trzeba zachęcić młodzież do przysłowiowego podnoszenia papierka”. Z sondażu tego również wynika, że patriotyzm dla młodych to anachronizm. Jak widać, u osób tych zaważyły ostatecznie na ocenach różne wyznawane koncepcje dotyczące sensu ludzkiej egzystencji.

Określając przyczyny takich postaw np. dr Barbara Fedyszak-Radziejowska socjolog z PAN uważa, że są one spowodowane epoką rozbiorów(?) oraz PRL-u. Zarówno za czasów zaborów, jak i w czasie PRL-u, elity władzy kolaborowały z okupantem i pozostawały w konflikcie z własnym narodem. Podobnego zdania jest dr Jan Żaryn, historyk z IPN. Według niego mamy do czynienia z pewnego rodzaju odreagowaniem inteligencji po okresie PRL-u, kiedy to komuniści grali fałszywie na uczuciach patriotycznych Polaków. Robili to, aby społeczeństwo konsolidować wokół „przewodniej siły narodu”. Dużej części inteligencji promowanie patriotyzmu kojarzy się więc z indoktrynacją. Ten kompleks inteligencji, a więc i elit, nie musi być kompleksem innych warstw społecznych, chociażby robotników czy chłopów.

Z chwilą jednak, kiedy patriotyzm przestał być narzędziem w rękach władzy, inteligencja polska powinna wreszcie przestać odreagowywać wspomniany okres w sposób polegający na celowym unikaniu tego słowa i zacząć przywracać temu pojęciu właściwy sens, dążąc do stworzenia swoistej bazy odniesienia niezbędnej dla dyskusji dotyczących zachowań patriotycznych. Powstała pustka sprzyja pojawianiu się – na szczęście na stosunkowo niewielką skalę – groźnych, skrajnych postaw; z jednej strony skrajnie liberalnych, z drugiej nacjonalistycznych.

Patriotyzm w Polsce został mocno osadzony w dziedzictwie chrześcijańskim, ponieważ to wiara przodków była bezpośrednią przyczyną zaistnienia naszego kraju na mapie, podtrzymywała w okresach niewoli ducha polskości, by w momentach dogodnych dopomóc w odzyskiwaniu niepodległości, a także pozwalała w pełni przeżywać okresy świetności.

Pojęcia w różnorakich dziedzinach wiedzy nie dające się zamknąć w jednoznacznej definicji – a do nich należy z całą pewnością patriotyzm – wymagają ciągle aktualizujących uściśleń ze strony uznanych autorytetów. Tak więc przed wybitnymi przedstawicielami świata nauki, kultury i polityki przyznającymi się do korzeni chrześcijańskich, stoi zadanie profesjonalnego opracowania fundamentów współczesnego patriotyzmu, uwzględniających obecne uwarunkowania społeczno- polityczne. Trudno bowiem wyobrazić sobie nowoczesne społeczeństwo obywatelskie, w którym człowiek nie utożsamiałby swojego sukcesu z rozwojem małej i dużej ojczyzny. Stan świadomego zaangażowania, gwarantujący wysoką jakość wykonywanej pracy, przy wykluczeniu korupcji, mogą zapewnić tylko ludzie szlachetni, wychowani w duchu patriotycznym. W tej sytuacji, w wychowywaniu patriotycznym jesteśmy niemal wyłącznie skazani na intuicję i zdrowy rozsądek, co z pewnością nie wystarczy, aby przekonać do głoszonych zasad krytyczną i wymagającą młodzież. Kolejne ankiety na temat świadomości i tożsamości Polaków będą prawdopodobnie w dalszym ciągu pokazywały, że patriotyzm w oczach większości młodych ludzi nie jest wartością, lecz niewiele znaczącym anachronizmem lub wręcz zwykłym sloganem.

Fot: Artur Stelmasiak

Ojciec święty Jan Paweł II wielokrotnie udowadniał zdumionemu światu, że wiara chrześcijańska, wymagająca wyrzeczeń a jednocześnie nadająca życiu głęboki sens, jest bardzo atrakcyjna dla młodego pokolenia, jeśli jej istota będzie przekazywana przez obdarzonych autorytetem mistrzów. Wydaje się, pamiętając oczywiście o właściwych proporcjach, że tak ważne pojęcie jak patriotyzm wymaga nowego naświetlania, stworzenia swego rodzaju wzorca poprzez dodanie rzeczy nowych.

Powyższy stan rzeczy wskazuje na pilną potrzebę opracowania i wydania ,,Elementarza patriotyzmu” adresowanego do ludzi respektujących wartości chrześcijańskie. Na treść takiej publikacji powinny złożyć się możliwie obszerne odpowiedzi na pytania, udzielone przez znane, powszechnie szanowane osoby, reprezentujące różne sfery aktywności społecznej. Powinny one zawierać istotne przykłady z dziejów dawnej i nowej historii, z własnego życia, z literatury zawierające wyraziste przesłanie. Powinny też pokazywać, w jaki sposób elity intelektualne mogą się skuteczniej włączać w wychowanie młodzieży w duchu patriotycznym.

Dzieło to powinno też ukazać różnorodność spojrzeń na problematykę współczesnego patriotyzmu, mieszczącą się w sferze wartości chrześcijańskich. Ta wiedza, na którą można byłoby się w różnych sytuacjach powoływać, może wprowadzić ład przy doborze kryteriów niezbędnych dla ustalania, jakie postępowanie można uznać za patriotyczne. Pozwoli również na prowadzenie w duchu chrześcijańskim merytorycznych dyskusji poświęconych ocenie zachowań bieżących zdarzeń i zdarzeń z przeszłości.

Dr Ferdynand Froissart jest przewodniczącym Ośrodka Edukacji Narodowej Katolickiego Stowarzyszenia „Civitas Christiana”, e-mail: ferdynand@vp.pl

Artykuł ukazał się w numerze 11/2007.