Zbigniew Herbert jest poetą wielu przeciwieństw. To stwierdzenie dotyczy również jego artystycznych i filozoficznych korzeni. Odnajdziemy więc w jego poezji elementy klasyczne i romantyczne, liryczne i epickie, oryginalne i eklektyczne, patos i powszedniość. Spotkamy formuły Fryderyka Schillera, Fryderyka Nietzchego i Karla Jaspersa.

Bohater Herberta znajduje się cały czas w sytuacji wyboru, jego tożsamość określona jest wyłącznie jako dramatyczne istnienie pomiędzy. Pomiędzy mitem a rzeczywistością, tradycją a współczesnością, konwencją a chaosem, ideą a konkretem, myślą a czynem, wiarą a nieufnością, optymizmem a sceptycyzmem. Fenomen Herberta polega na tym, że nie staje on ani po stronie kultury, ani natury, pozostając na granicy światła i ciemności. Jest to ponadto poezja zadziwiająca niezmiennie wysokim poziomem artystycznym. Niewątpliwie najbardziej znane i wyraźne są związki poety z klasycyzmem i kulturą śródziemnomorską. Antyk i tradycja europejska są dla Herberta nieustannym źródłem inspiracji literackich. W twórczości poety znajdziemy odniesienia do wielu znanych postaci z historii i ze współczesnego życia kulturalno- artystycznego. Odnajdziemy również niezwykle wyrafinowaną refleksję intelektualną humanisty oraz odbicie fascynacji malarstwem europejskim, zwłaszcza holenderskim.

Moralny przekaz treści

Czytelnik wierszy Zbigniewa Herberta nie może nie zauważyć, jak ogromny jest wymiar etyczny tej poezji, jej niebywały szacunek dla zwykłego człowieka, dla prostoty i honoru, jej przywiązanie do pojęć tak pierwotnych i elementarnych, jak poczucie godności czy naturalna potrzeba piękna. Swój wybór moralny poeta uzasadnił w wierszu „Potęga smaku” To wcale nie wymagało wielkiego charakteru/…/ Mieliśmy odrobinę koniecznej odwagi Lecz w gruncie rzeczy była to sprawa smaku Tak smaku W którym są włókna duszy i chrząstki sumienia /…/ Który każe wyjść skrzywić się wycedzić szyderstwo Wiersz wyraża niezgodę na socrealizm i totalitaryzm w powojennej Polsce, przy czym Herbert mówi, że wybór jego drogi był motywowany głównie poczuciem smaku. Ideologia stalinowska, jak każdy system totalitarny – powiada otwarcie Herbert – była odpychająca. Każdy, kto miał w tym czasie trochę poczucia smaku, musiał odwrócić się od komunizmu, choćby ryzykował w ten sposób własne życie. Herbert opowiada się za poglądem, iż estetyka jest ściśle związana z etyką, jest to kontynuacja myśli zarówno Platona jak i Norwida, że Piękno, Dobro i Prawda tworzą jedną nierozerwalną, doskonałą całość. Wiersz ukazał się w tomiku „Raport z oblężonego miasta” w 1983 roku, w czasie stanu wojennego i od razu zyskał ogromną popularność. Stał się swego rodzaju manifestem niezgody na otaczającą rzeczywistość. Był często śpiewany i recytowany na wieczorach poetyckich. Sam Herbert zaś został nazwany w latach 80. drugim (obok Czesława Miłosza) wieszczem narodowym.

Pan Cogito niesie pokój

Wierszem dotyczącym podobnej problematyki i zarazem programowym tekstem opozycji antytotalitarnej lat 80. jest „Przesłanie Pana Cogito”. Pan Cogito /alter ego poety/ jest bohaterem bardzo wielu wierszy Zbigniewa Herberta, poeta stworzył go jako wyraziciela poglądów i prawd, które sam uważał za najważniejsze. Samo imię jest tu już niesłychanie znaczące, nawiązuje bowiem do filozofii Kartezjusza a szczególnie jego sformułowania „Cogito ergo sum”/myślę więc jestem/. Herbert podzielając poglądy twórców filozofii racjonalistycznej uważa, iż wyznacznikiem ludzkiego istnienia jest intelektualna zdolność człowieka do myślenia i wszelkiej kreatywności umysłowej. Utwór jest przykładem liryki apelatywnej, rozpoczyna się od apostrofy i jak sugeruje tytuł ma charakter wyraźnie programowy, formułuje apel – przesłanie dla współczesnego człowieka czy może raczej współczesnego bohatera: Idź, dokąd poszli tamci do ciemnego kresu Po złote runo nicości twoją ostatnią nagrodę Idź wyprostowany wśród tych, co na kolanach /…/ Ocalałeś nie po to, aby żyć Masz mało czasu trzeba dać świadectwo /…/

Bądź wierny. Idź!

Określenie „tamci” oznacza wszystkich bohaterów z przeszłości, takich jak wspomniani na końcu utworu Gilgamesz, Hektor czy Roland. Złote runo – to znak literacki symbolizujący wspaniałą, mityczną nagrodę; u Herberta „złote runo nicości” oznacza nagrodę, która nigdy nie zostanie przyznana. Postawa wyprostowana, o której poeta często pisał – to postawa pełna godności, honoru, poczucia sprawiedliwości i męstwa. Słowo „ocalałeś” nawiązuje do określenia „ocalony” z poezji Miłosza i Różewicza. Poeta stwierdza, że celem ocalenia człowieka nie ma być wygodne, szczęśliwe życie, ale dawanie świadectwa prawdzie zawsze i w każdych okolicznościach. Nakazy Pana Cogito przypominają biblijny Dekalog. Na ich podstawie można bez trudu sformułować Dziesięć Przykazań. Idź przez życie wyprostowany, to znaczy żyj z godnością Dawaj zawsze świadectwo prawdy Bądź odważny Nie toleruj zła Pogardzaj ludźmi małymi Nie przebaczaj w cudzym imieniu Strzeż się pychy Kochaj Bądź wrażliwy Szanuj tradycję.

Zwyczajny bohater Herberta

Popiersie poety w Alei Sław na Skwerze Harcerskim w Kielcach
Fot. Archiwum

Utwory o Panu Cogito dotykają bardzo wielu różnorodnych spraw, tak jak różnorodny jest otaczający nas świat. Łączy je postać Pana Cogito, czyli jednakowy, zawsze ten sam stosunek podmiotu do przedmiotu – sprawy, problemu, zjawiska. Zasadniczym celem Pana Cogito jest myślenie. Bohater myśli o sobie samym, o innych – przodkach i współczesnych, myśli o świecie, polityce, kulturze. Szczególnie frapują go pytania egzystencjalne i eschatologiczne. Bohater Herberta nie ma życiorysu, ale ma za to niezwykle bogatą biografię duchową, wyrazistą osobowość i precyzyjnie określone poglądy. Możemy powiedzieć, że będąc mocno osadzonym w realiach polityczno-społecznych, w sferze doznań intelektualnych i psychicznych Pan Cogito to jakby każdy z nas. Nie ukrywa on swojego oblicza. Jest przeciętny, zwyczajny, pełen wad, słabości a nawet śmieszności. Dzięki temu staje się bliższy czytelnikowi, który wiele swoich cech może z nim utożsamiać. Można powiedzieć, że jego postawa jest bliska stoicyzmowi i wyraża się racjonalnym stosunkiem do rzeczywistości, niechęcią do polityki, niewiarą w historię i sprawiedliwość. Pan Cogito Zbigniewa Herberta jest pełen wiary a jednocześnie wątpliwości. Zawieszony między sacrum i profanum, składający się ze sprzeczności i paradoksów, jest w istocie prefiguracją człowieka XX wieku, bardziej antybohatera niż bohatera historii. Główne cechy poezji Zbigniewa Herberta to: tematy filozoficzne i moralne, rozważania na temat estetyki, refleksja intelektualna, zainteresowania historią i tradycją europejską, kulturą śródziemnomorską i antykiem, kostiumem mitologicznym, formą paraboli, bohaterem lirycznym i eksponowanie szczegółu, konkretu, przedmiotu. Twórczość Zbigniewa Herberta zalicza się do nurtu etycznego polskiej poezji współczesnej, ponieważ skupia się ona na poszukiwaniu uniwersalnego systemu wartości. Poezja Herberta dąży do zrozumienia istoty zjawisk i rzeczy, pragnie przeniknąć sens egzystencji, zarówno człowieka jak i przedmiotu, pełna jest przy tym dystansu i współczucia. Język, którym posługuje się Herbert, jest wyrafinowany, oszczędny i konkretny, przyjmuje kostium stylikulturazacji, paraboli, ironii. W ten sposób bowiem mógł najpełniej wyrazić swą postawę, którą można nazwać postawą współczesnego humanisty. Pozwala mu ona na dystans i badanie historii i współczesności, które ciągle się objawiają i ciągle na nowo nas zaskakują. Wybitny prozaik polski Gustaw Herling Grudziński w swoim „Dzienniku pisanym nocą” mówił o Zbigniewie Herbercie: „ma w sobie coś z Conrada”. Można powiedzieć: „Szczęśliwy naród, który ma poetę”, takiego jak Zbigniew Herbert, bowiem ta poezja jest bliska każdemu, a jej nadrzędnym motywem jest obrona wartości humanistycznych, ogólnoludzkich – takich jak Prawda, Dobro i Sprawiedliwość.

Mazllum Saneja

Artykuł ukazał się w numerze 12/2006.