Księga Jonasza, obok Ewangelii według św. Łukasza i Dziejów Apostolskich, stanowi zakres XIX Ogólnopolskiego Konkursu Wiedzy Biblijnej. Przybliżamy genezę i przesłanie pierwszego z tekstów źródłowych.

Choć Księga Jonasza zawiera tylko 48 wersetów podzielonych na 4 krótkie rozdziały, to jednak jej treść może być czytana w wielu aspektach: historycznym, symbolicznym, psychologicznym, mistycznym i duchowym. Utwór ten, uznany za tekst kanoniczny Starego Testamentu, wchodzi w skład ksiąg tzw. dwunastu proroków mniejszych. Zaliczenie go do ksiąg prorockich nie jest zdeterminowane jego treścią, lecz odniesieniem do osoby Jonasza, syna Amittaja, proroka wzmiankowanego w 2 Krl 14,25, który działał w VIII w. przed Chr. w królestwie północnym za panowania króla Jeroboama II. Imię Jonasz (hebr. Jona) oznacza „gołębica”. Księga została zredagowana w języku hebrajskim między VI a IV w. przed Chr. przez nieznanego autora. Utwór ma charakter dydaktyczny i jego celem jest ukazanie miłosiernego działania Boga, które napotyka opór i niezrozumienie ze strony człowieka. Utwór stanowi gatunek literacki, który można określić jako „midrasz”. Polega on na poszerzeniu przekazywanej treści biblijnej nowymi szczegółami pochodzącymi od samego autora w celu uwypuklenia prezentowanej prawdy. Pod względem treściowym Księgę Jonasza można podzielić na dwie części otwierające się tą samą sekwencją czasowników: „wstań”, „idź” i „głoś”.

Pierwsza część rozgrywa się na morzu i w morzu (Jon 1-2). Jonasz otrzymuje polecenie od Boga, aby w Jego imieniu skierować napomnienie do mieszkańców Niniwy. Prorok nie chce wypełnić Bożego polecenia i pragnie uciec do Tarszisz, daleko od Pana. Na morzu wskutek burzy zostaje wrzucony do morza i połknięty przez rybę. Dzięki modlitwie we wnętrzu ryby zostaje uratowany i po trzech dniach i trzech nocach wyrzucony na brzeg.

W drugiej części, rozgrywającej się w Niniwie (Jon 3-4), główny bohater ponownie słyszy wezwanie Boga i spełnia Jego polecenie pójścia do mieszkańców Niniwy. Przekazuje on orędzie grzesznym mieszkańcom wielkiego miasta, że jeszcze czterdzieści dni, a Niniwa zostanie zburzona (Jon 3,4). Liczba „czterdzieści” ma w Biblii znaczenie symboliczne, wskazując na pokutę i post. Wstrząśnięci mieszkańcy Niniwy natychmiast wykazują wiarę w Boże orędzie oznajmione przez Jonasza, czego konkretnym przejawem jest ogłoszenie postu i przywdzianie worów pokutnych. Także sam król rozpoczyna pokutę i nakazuje surowy post mieszkańcom Niniwy (Jon 3,5-9). W ten sposób miasto zostaje ocalone – Jon 3,10: Zobaczył Bóg czyny ich, że odwrócili się od swojego złego postępowania. I ulitował się Bóg nad niedolą, którą postanowił na nich sprowadzić, i nie zesłał jej. Kiedy Jonasz dostrzega, że Bóg odwołuje karę, wykazuje niezadowolenie i oburza się na Boga, który poucza go o swoich zamysłach przez doświadczenie z krzewem rycynusowym (Jon 4,5-11). Podobnie jak Jonasz żałuje uschniętego krzewu, tak Bóg żałuje grzesznego miasta, które wykazuje pokutę i chęć nawrócenia. Jakże odmienny jest żal człowieka od żalu Boga!

Księga Jonasza ma duże znaczenie dla wyznawców judaizmu, gdyż jest czytana podczas popołudniowej modlitwy w Dzień Pojednania (Jom Kippur). W tym świętym dniu postu, pokuty i pojednania według tradycji żydowskiej decydują się losy człowieka. Treść tego utworu ma skłonić serce słuchacza do autentycznego nawrócenia i rozpoznania działania miłosiernego Boga, który pragnie szczęścia każdego człowieka niezależnie od rasy, narodowości, religii, wyznania, płci i upodobań politycznych.

Księga Jonasza jest także ważna dla chrześcijan, gdyż sam Jezus odwołuje się do znaku Jonasza (przebywanie przez trzy dni we wnętrzu ryby) w nawiązaniu do swego zmartwychwstania oraz do postawy pokuty mieszkańców Niniwy, która ma stanowić wzór dla Jego słuchaczy – Mt 12,38- 41: Wówczas rzekli do Niego niektórzy z uczonych w Piśmie i faryzeuszów: «Nauczycielu, chcielibyśmy jakiś znak widzieć od Ciebie». Lecz On im odpowiedział: «Plemię przewrotne i wiarołomne żąda znaku, ale żaden znak nie będzie mu dany, prócz znaku proroka Jonasza. Albowiem jak Jonasz był trzy dni i trzy noce we wnętrznościach wielkiej ryby, tak Syn Człowieczy będzie trzy dni i trzy noce w łonie ziemi. Ludzie z Niniwy powstaną na sądzie przeciw temu plemieniu i potępią je; ponieważ oni wskutek nawoływania Jonasza się nawrócili, a oto tu jest coś więcej niż Jonasz» (por. Łk 11,29-32).

W świetle Księgi Jonasza można lepiej zrozumieć także niektóre teksty Nowego Testamentu, np.: tekst opisujący reakcję starszego brata na postawę miłosiernego ojca wobec powrotu marnotrawnego syna (Łk 15,25-32); reakcję pracowników pracujących cały dzień wobec „niesprawiedliwości” w zapłacie dla pracowników ostatniej godziny (Mt 20,15); skarcenie przez Jezusa surowej postawy Jakuba i Jana wobec Samarytan, którzy odmówili przyjęcia Mistrza na nocleg (Łk 9,51- 55). Księga Jonasza ukazuje Boga jako miłosiernego Pana całego stworzenia. Podkreśla ona uniwersalizm zbawczego działania Boga, które nie ogranicza się tylko do Izraela, ale obejmuje wszystkich ludzi. Księga Jonasza poucza, że człowiek w swojej wolności może powiedzieć Bogu „nie”. W przypadku Jonasza jego „ludzka” motywacja zostaje jasno ukazana w końcowej części utworu – Jon 4,2: Panie, czy nie to właśnie miałem na myśli, będąc jeszcze w moim kraju? Dlatego postanowiłem uciec do Tarszisz, bo wiem, żeś Ty jest Bóg łagodny i miłosierny, cierpliwy i pełen łaskawości, litujący się nad niedolą. Jonasz wyraża żal, że mieszkańcy Niniwy wskutek pokuty dostępują ocalenia w miłosiernym uścisku Boga. Ludzki egoizm i żal Jonasza kontrastują z miłosierdziem i łaskawością Boga. Księga kończy się pytaniem, na które – w szerszym kontekście poszukiwania miłosiernego Boga i upartego Jonasza w naszej konkretnej egzystencji – powinien sobie odpowiedzieć każdy czytelnik.

Ks. prof. Mirosław S. Wróbel

mm