Kiedy poznajemy dzieje starożytnego Bliskiego Wschodu, historię ludów Żyznego Półksiężyca, wydaje się, że w tej mozaice kultur powstałych na obszarze od doliny Nilu po Zatokę Perską żyjący nad Jordanem Izrael bodaj najmocniej zdefiniował samego siebie poprzez relację do swojego Boga. Lud wywodzący się od pustynnych nomadów był świadomy tego, że fundamentem jego tożsamości jest wybranie przez Jahwe. To On – tajemniczy Stwórca nieba i ziemi, którego wizerunku nie można sporządzać i którego Imienia nie można wymawiać – zaprosił do wędrówki najpierw Abrahama i związał się wobec Patriarchy obietnicą sięgającą przyszłych pokoleń. To On wyprowadził Izraela z Egiptu „ręką mocną i wyciągniętym ramieniem”. To On wreszcie nadał ludowi Prawo – największy skarb, w którego strzeżeniu znajduje się źródło mądrości i tajemnica powodzenia zarówno w doczesności, jak i w wieczności.

Dorastanie do poznania prawdy                                      

Lud Wybrany dochodził oczywiście do tej prawdy stopniowo. Otwierając Księgę Powtórzonego Prawa, musimy zdawać sobie sprawę, że czytamy tekst, który jest owocem wieków doświadczeń zbieranych przez wspólnotę, która przeżyła dramat utraty własnej ziemi, wygnania i obcej dominacji. Zanim jednak doszło do ostatecznej klęski, zdążył narodzić się ruch, który wychodząc od reformy religijnej, miał ocalić to, co najważniejsze: świadomość odrębności od innych ludów i przynależności do Pana, Jedynego Boga Izraela.

Tekst, który wszedł do kanonu codziennej modlitwy pobożnych Żydów, „Szema Israel” – „Słuchaj, Izraelu”, najprawdopodobniej narodził się właśnie w czasie próby reformy religijnej za czasów króla Jozjasza (ok. 648-609 a.C.). Nawet jeśli, jak twierdzi wielu egzegetów, tekst Pwt 6, 4-9 w ostatecznym kształcie powstał w czasie niewoli babilońskiej, to jego źródeł z pewnością należy szukać na dworze następców Dawida, w dramatycznym, ostatnim przed upadkiem Jerozolimy, okresie zrywu do odnowy religijnej i moralnej. Redaktor Pwt wpisał to niezwykłe wezwanie do słuchania, pamięci i miłości w drugą mowę Mojżesza. W teologicznej wyobraźni Deuteronomisty naród, z którym Bóg związał się wybraniem i przymierzem, nie może odpowiedzieć inaczej, jak właśnie miłością, która w czynie wyraża się nieustanną pamięcią o Bożej łasce i obecności.

Kiedy przyjrzymy się analizowanemu tekstowi z bliska, próbując uchwycić jego kontekst, zauważymy, że Pwt 6 rozpoczyna się od zachęty do wypełniania danego przez Boga Prawa (Pwt 6, 1-3). Następnie autor zaprasza do odpowiedzi miłością na Boże dary (6, 4-9), aby wreszcie przestrzec przed konsekwencjami niepamięci i odrzucenia miłości Boga (6, 10-19). Całości dopełnia przypomnienie o tym, jak wielkie znaczenie ma Prawo dla przyszłych pokoleń Izraelitów (6, 20-25).

Trzeba słuchać

„Słuchaj, Izraelu” (6, 4) jest więc najpierw wezwaniem, które otwiera nową serię pouczeń dla Ludu, który zawarł przymierze z Panem, i stanowi preludium do swoistego credo Izraela i do przykazania miłości. Komentarze duchowe do tych słów, w kontekście nauczania Jezusa i Jego polemik z uczonymi w Prawie, widzą już w tym wezwaniu „pierwsze przykazanie” („Pierwsze jest: słuchaj, Izraelu…” – por. Mk 12, 29). Wydaje się, że tradycja rabinacka również skłaniała się do takiej interpretacji, czyniąc jednym ze swoich podstawowych wezwań zachętę „słuchaj, a zobaczysz” – „słuchaj, a doświadczysz, poznasz, pokochasz Boga”. Wprawdzie rozważanie takie wykracza nieco poza ramy klasycznie rozumianej egzegezy, ale wydaje się, że uwzględnienie go pozwala dotknąć „ducha”, w jakim interpretują Słowo odbiorcy należący do Ludu Wybranego.

„Pan jest Jedyny” – warto zauważyć, że tłumaczenie hebrajskiego oryginału może przybierać różne formy. Przywołam w tym miejscu tłumaczenia cytowane przez autora jednego z najnowszych komentarzy do Księgi Powtórzonego Prawa, o. Michała Baranowskiego OFMConv:

– „Pan, nasz Bóg, PAN jeden jest” (tak LXX, Wlg, Biblia Warszawska, Łach, Lundborn);
– „Pan jest naszym Bogiem, Pan jest jeden” (Otto);
– „Pan jest naszym Bogiem, Pan jedynie” (Biblia Tysiąclecia);
– „Pan jest naszym Bogiem, Pan jeden/jedyny” (Biblia Poznańska, Biblia Paulistów, Biblia Ekumeniczna).

Być w pełnej relacji

Oprócz podkreślenia relacji wyłączności (nasz Bóg – jedynie Pan), mamy do czynienia z formułą wyraźnie kojarzącą się z deklaracją – wyznaniem wiary. Pan, Bóg Izraela, nie tylko jest jedynym Bogiem narodu wybranego. On jest Jedyny – również w znaczeniu wykluczającym istnienie innych Bogów.

„Będziesz miłował Pana” – użyty w tym miejscu czas przyszły można także rozumieć w trybie rozkazującym: kochaj. Komentarze duchowe wydobywają z tych dwóch możliwych form również ciekawą alternatywę: nie chodzi tylko o nakaz, ale również o obietnicę miłowania. „Będziesz miłował” oznaczałoby również: „jesteś zdolny do miłości; będziesz kochał – nauczysz się kochać, chodząc drogami przykazań Pana”.

„Całym sercem – całą duszą – z całej mocy” – w ten sposób opisana jest „dynamika miłowania”, drogi odpowiedzi człowieka na wybranie i miłość Boga. „Serce” w świecie Starego Testamentu jest „siedzibą” nie tyle uczuć czy emocji, ile myśli, rozwagi. To w sercu człowiek podejmuje decyzje, serce decyduje o drogach życia, serce może być grzeszne i zatwardziałe lub chodzące drogami sprawiedliwości. Miłość Boga „całym sercem” oznaczać więc będzie przyjęcie Go decyzją woli, świadomym wyborem, który nie pozostawia miejsca na wątpliwości. „Dusza” w biblijnej antropologii to „element” ściśle związany ze zdolnością do życia. Człowiek pozostaje tylko „gliną”, dopóki nie otrzyma od Boga „duszy żyjącej”. Kochać Boga „z całej duszy” oznacza więc związać się z Nim jako źródłem życia, zwrócić się ku Niemu nie tylko „formalnie” i „zewnętrznie”, ale w sposób intymny, określić siebie jako żyjącego o tyle, o ile żyje się w Bogu i w przyjaźni z Nim. Wreszcie „moc” – jak się wydaje – odnosi się do materialnej sfery funkcjonowania człowieka, do jego możliwości działania. Kochać Boga „całą swoją mocą” oznacza ofiarować Mu wszystkie swoje siły, każdą możność działania.

Wychowywać i samemu pamiętać

„Wpoisz synom, i będziesz mówił” – wydaje się, że autor natchniony oddaje w tych słowach nie tylko uświadomienie wagi relacji z Bogiem każdemu pokoleniu, ale również, opisując sposób przekazu tej nauki, daje znać o konieczności nieustannego świadczenia o miłości Boga i do Boga. Użyte przez autora tekstu wyrażenia opisujące miejsca, w których należy „wpajać” i „mówić” o pierwszym przykazaniu – w domu i w podróży, oznaczają po prostu „wszędzie”, „w każdych okolicznościach”. Wzmianka o „kładzeniu się spać” i „wstawaniu” prowadzi nas natomiast do uznania, że o miłości Boga mówić należy nie tylko wszędzie, ale i zawsze, o każdej możliwej porze.

„Będą ci znakiem… ozdobą... wypiszesz je na drzwiach” – synowie Izraela potraktowali ten zapis niezwykle dosłownie. Zakładane czasem nie tylko do modlitwy filakterie miały symboliczne pudełeczko z tekstem z Tory do umocowania na ręce i na czole. Podobnie umieszczane przy drzwiach domów mezuzy zawierały tekst Szema. Wydaje się jednak, że autorowi, podobnie jak w przypadku wyrażeń opisujących czas i miejsce, również tu chodziło o bardziej duchowy przekaz. Człowiek nie może bardziej ozdobić dzieła swoich rąk, ani owoców swoich myśli, jak przez zachowanie w pracy i fizycznej, i umysłowej pamięci o Bogu i Jego przykazaniach. Podobnie nie zbuduje się nic trwałego, nie da się ocalić „domu” czy „bram miasta”, jeśli nie będą one „ozdobione” pamięcią o miłości Boga.

„Słuchaj, Izraelu” – zapisany przed wiekami ręką reformatora i wygnańca tekst do dziś jest modlitwą nie tylko synów i córek Narodu Wybranego. Będziesz miłował Boga całym sercem, całą duszą, ze wszystkich sił – to pierwsze i najważniejsze przykazanie również Nowego Izraela – wspólnoty Kościoła, uczniów Jezusa z Nazaretu. Od tych słów w przygodzie Boga i człowieka wszystko się zaczyna. Do doświadczenia prawdy tych słów wszystko w wierze prowadzi i nimi ostatecznie się dopełnia.

ks. Jarosław Kwiatkowski
Wykładowca Pisma Świętego Starego Testamentu w Wyższym Seminarium Duchownym w Płocku

Tekst pochodzi z kwartalnika "Civitas Christiana" nr 2 | kwiecień-czerwiec 2023

/mdk