Radzymin, położony około 20 km na wschód od Warszawy, należy do najstarszych miast na Mazowszu. Z dawnego układu przestrzennego zachował się Stary Rynek – plac handlowy nieopodal zabytkowego kościoła. Osada targowa pochodzi z okresu średniowiecza. Lokowana była w XV wieku na prawie chełmińskim przez księcia Bolesława V. Dwa lata wcześniej – a dokładnie 5 lutego 1471 roku – erygowano parafię pw. Przemienienia Pańskiego.

Fundatorem pierwszego, drewnianego kościoła był prawdopodobnie Jan, ówczesny właściciel radzymińskich dóbr. Murowany, jednonawowy kościół wzniesiony został w latach 1773–1780. Jego fundatorką była Eleonora Czartoryska – żona Michała Czartoryskiego, wielkiego kanclerza Księstwa Litewskiego, siostra Stanisława Augusta Poniatowskiego. Dlatego architekt królewski Jan Christian Kamsetzer wykonał projekt świątyni. Zbudowana w stylu klasycystycznym, była konsekrowana w 1781 roku przez biskupów: Michała Poniatowskiego i Adama Naruszewicza.

W ciągu kolejnych lat kościół był wielokrotnie przebudowywany i remontowany. Przebudowa, a jednocześnie rozbudowa w latach 1897–1919 według projektu architekta Konstantego Wojciechowskiego nadała mu dzisiejszy wygląd. Kościół został powiększony o dwie boczne nawy, prezbiterium, kaplice i zakrystię. Fasada zyskała dwie wysokie wieże. Wycofujący się z Radzymina Niemcy podczas działań w okresie II wojny światowej wysadzili kościół w powietrze. Przez lata kościelne wieże nakryte były niskimi namiotowymi dachami. 25 marca 1992 roku radzymiński kościół wyniesiono do godności kolegiaty. Erygowano wówczas kapitułę.

Wnętrza zachowały bogate wyposażenie i wiele cennych detali. Niewątpliwie do jednych z cenniejszych obiektów należą: drewniany ołtarz główny i prospekt organowy. Należy zwrócić uwagę na olejne obrazy pochodzące z XVIII wieku. Zachowały się też barokowe rzeźby Świętego Jana Nepomucena, Świętej Kingi i Chrystusa Ukrzyżowanego. W 1911 roku w jedną ze ścian wmurowano tablicę epitafijną poświęconą Edwardowi księciu Lubomirskiemu wykonaną przez rzeźbiarza B. Syrewicza. Druga tablica wykonana również na początku XX wieku poświęcona jest księdzu proboszczowi Teofilowi Kozłowskiemu. W kościele są też tablice, które są poświęcone walkom polsko-bolszewickim w 1920 roku.

Zespół kościelny w Radzyminie otoczony jest niewielkim murkiem z żeliwnym ogrodzeniem, z ozdobnymi kutymi w żelazie: bramą i dwoma furtkami. W linii ogrodzenia znajduje się dzwonnica z lat 1773–1780 – murowana, dwukondygnacyjna, przykryta dachem namiotowym. Dwa dzwony z 1781 roku fundacji wspomnianej Eleonory Czartoryskiej odlane zostały przez warszawskiego ludwisarza Jana Zachariasza. W niewielkiej odległości stoi zachowana do dziś murowana plebania z przeszkloną werandą – wzniesiona w czasie budowy kościoła.

Tuż za murem otaczającym kościół stoi XVIIIwieczna, parterowa, murowana dawna Szkoła Elementarna także ufundowana przez Eleonorę Czartoryską. Część pomieszczeń zajmuje wielce zasłużone dla miasta Towarzystwo Przyjaciół Radzymina.

13 czerwca 1999 roku Radzymin odwiedził papież Jan Paweł II. W kaplicy wzniesionej na tzw. Nowym Cmentarzu modlił się za żołnierzy, którzy zginęli w walkach o miasto w wojnie polsko-bolszewickiej w 1920 roku.

Andrzej Zalewski

Artykuł ukazał się w numerze 03/2009.