Na prawym brzegu Wisły, gdzie teren przecinają liczne wąwozy, leży Zakroczym – obok Czerwińska, Płocka, Wyszogrodu – jeden ze starszych grodów Mazowsza. Wzmianka o nim pochodzi z XI wieku, gdy istniała przeprawa przez Wisłę i osada handlowa przy rzece. Z XIII wieku pochodzą informacje o kasztelani zakroczymskiej, a od 1347 roku Zakroczym był stolicą ziemi, a miejscowy zamek był jedną z rezydencji książąt mazowieckich.

Miejscowość należała do panujących książąt płockich, a potem czersko-warszawskich. Przez długie lata Zakroczym był miejscem licznych zjazdów i sejmików. W 1387 roku książę Janusz I ogłosił tu zbiór praw dla Mazowsza. W 1422 roku nastąpiła lokacja miasta na prawie chełmińskim. Rozwój miasta trwał do XVII wieku. Wtedy zaczął się upadek spowodowany regresem gospodarczym i najazdem Szwedów.

Jednym z bardziej znanych wydarzeń w dziejach miasta jest fakt, że podczas powstania listopadowego, po zajęciu Warszawy przez Rosjan, rząd i Sejm na krótko przeniosły się do Zakroczymia. Zachował się dziewiętnastowieczny opis historii Zakroczymia H. Gawareckiego. W „Pamiętniku Historycznym Płockim” wydanym w 1828 roku pisał:

„Zamek tutejszy murowany, położony na wzgórzu nad Wisłą między wąwozami, był znakomitą rezydencją Książąt Mazowieckich. Początkowo służył za miejsce w tutejszym mieście zjazdów (XIV i XV wiek), gdzie rezydowali, wreszcie był mieszkaniem starostów, częściowej ruinie uległ w czasie wojen szwedzkich, jednak jeszcze w 1662 roku był zamieszkały”.

Najważniejszym i najstarszym zabytkiem dzisiejszego Zakroczymia jest murowany parafialny kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, fundowany w XV wieku. Kościół uposażony został w 1415 roku przez księcia mazowieckiego Janusza. Niestety, świątynia spłonęła w 1511 roku. Obecny kościół pochodzi prawdopodobnie z I połowy XVI wieku. Na podstawie – pochodzącego z 1599 roku aktu wizytacyjnego – można wnioskować, że prezbiterium, sklepienie zakrystii i kaplica św. Anny zbudowane zostały w I połowie XVI wieku. Wówczas też wzniesiono ścianę frontową, zaś pochodzące z XVII wieku ściany boczne były konstrukcji drewnianej. Pożar, który wybuchł w 1609 roku, zniszczył kościół. Przed 1632 rokiem wzniesiono świątynię murowaną wraz z drugą kaplicą. W tym roku biskup Łubieński erygował Bractwo Różańcowe. Świątynia była niezwykle bogato wyposażona. Jak podają kroniki w XVIII wieku, w p a r a f i a l n y m k o ś c i e l e było dziesięć ołtarzy. Niestety, w 1819 roku kościół ze względu na stan techniczny został zamknięty. Wkrótce rozpoczęto jego remont. Konsekrowano go ponownie w 1867 roku.

Znacznemu zniszczeniu uległ podczas II wojny światowej. Nad odbudową czuwał ksiądz Piotr Skura – wieloletni proboszcz parafii. Ponownego poświęcenia kościoła w 1949 roku dokonał biskup płocki, Tadeusz Zakrzewski.

Kościół usytuowany jest na wysokiej skarpie, której zbocza opadają ku pradolinie Wisły. Zbudowany jest z cegły na planie prostokąta zbliżonego do kwadratu, z trójnawowym korpusem i długim prostokątnym prezbiterium, z okrągłymi obronnymi wieżyczkami w narożnikach, z elewacją frontową ze szczytem z blendami i wejściem głównym. Od strony południowej do kościoła przylega prostokątna kaplica zaś od północy kwadratowa kruchta, kaplica i zakrystia. Nakryty jest wysokim dwuspadowym dachem z ceramiczną czerwoną dachówką. Wewnątrz świątynia podzielona jest na trzy nawy filarami wspartymi na półokrągłych łukach.

W okresie działań wojennych spłonęło niemal całe wyposażenie kościoła. Zachowały się tylko tablice nagrobne Macieja i Piotra Chądzyńskich z końca XVI wieku i obraz Matki Boskiej L o r e t a ń s k i e j z 1663 roku. Nowy ołtarz zaprojektował architekt Bruno Zborowski.

Do kościoła prowadzi trójdzielna brama usytuowana w południowej pierzei zakroczymskiego rynku. Zbudowana była w 1926 roku z cegły, otynkowana, przepruta półkoliście zamkniętymi arkadami. Część środkowa z dwuspadowym, a boczne z pulpitowymi blaszanymi daszkami. Od bramy do kościoła prowadzi droga wyłożona polnymi kamieniami. Przy kościele znajduje się zbudowana po wojnie plebania.

Andrzej Zalewski

Artykuł ukazał się w numerze 06-07/2008.