Herkulesowa postać Jezusa, daleka od dramatycznej ekspresji średniowiecznych przedstawień sceny zmartwychwstania, znamionuje Boską potęgę.

Wśród bogatej malarskiej spuścizny Matejki (1838–1893) obrazów poświęconych wyłącznie tematyce sakralnej jest stosunkowo niewiele. Niemniej, jak to udowadnia w rozprawie pt. Wierzę w cuda nie od dziś – religia w życiu i twórczości Jana Matejki dr Elżbieta Matya- szewska z KUL, w różnych tematycznie dziełach Matejki bardzo często odkrywa się głębokie przesłanie religijne. Najważniejszym religijnym obrazem Jana Matejki jest bez wątpienia słynne, przechowywane w Muzeum Narodowym w Warszawie Zmartwychwstanie.

Znany z pobożności Jan Matejko szczególną uwagę przywiązywał do religijnego skupienia i medytacji w okresie Wielkiego Tygodnia. Chodził wtedy po krakowskich kościołach, zwiedzał groby i przypominał gotyckie ołtarze, których malarstwo uwieczniało sceny męki Pańskiej. Zapewne w takim okresie powstał zamysł namalowania obrazu zmartwychwstania. W swoich wspomnieniach potwierdza to prof. Stanisław hr. Tarnowski: „W Wielki Piątek roku 1884 Matejko, bardzo smutny, bardzo przygnębiony, chodził po kościołach odwiedzać groby. Trwało to kilka godzin. Czy w modlitwie znalazł pociechę, czy tylko w rozmyślaniach o Męce Pańskiej i Zmartwychwstaniu natchnienie – po powrocie zaczął natychmiast malować ten obraz i skończył go w dni dziesięć”.

Postać Jezusa na obrazie Matejki wznosi się w powietrzu nad prawie niewidocznym grobem w takiej postawie, w jakiej przybito Go do krzyża. Muskularna, herkulesowa postać Jezusa, daleka od dramatycznej ekspresji średniowiecznych przedstawień sceny zmartwychwstania, znamionuje Boską potęgę, a gest rozpiętych jak na krzyżu ramion to znak spełnienia i odkupienia.

W swoich malarskich dokonaniach najważniejszą jednak rolę przeznaczył Jan Matejko historii. Zarówno przeciwnicy, jak i zwolennicy malarstwa Matejki jednogłośnie przyznają, iż wizję historycznej przeszłości Polski wielu pokoleniom Polaków uformowały i utrwaliły właśnie obrazy mistrza Jana. W świadomości Polaków XIX i XX w., narodu co chwila pozbawianego własnego suwerennego państwa, historia była nauką najważniejszą, wyrażała bowiem stosunek do tradycji, którą należało pielęgnować; kształtowała także wiele odniesień do świata, w którym należało przetrwać. Historyczne malarstwo Matejki prezentowało nowe podejście do przedstawianych scen z przeszłości Polski. Dziewiętnastowiecznym „ilustracjom”, jak sam określał obrazy historyczne ówczesnych artystów, przeciwstawił Matejko malarstwo historycznej syntezy. Sumowała ona przyczyny i następstwa danego zdarzenia historycznego. „Historyczny wypadek – twierdził artysta – przygotowany jest całym procesem dążeń i zabiegów różnych ludzi, którzy byli lub nie byli obecni w tej chwili i w tym miejscu, gdzie się fakt ostatecznie dokonał. Do całości zaś faktu należą ci ludzie jako siły, które go poruszyły i spowodowały choćby z odległości czasu lub z odległości miejsca, a obraz powinien wszystkie te siły w swoich ramach skupić i pokazać”.

Tak więc na przykład Kazanie Skargi nie przedstawia jednostkowego wydarzenia. Stanowi jakby sumę zdarzeń wiodących do upadku Polski, które rozegrały się za panowania Zygmunta III. Według świadków malowania obrazu Matejko miał się odnieść do słów kazania „jasnowidzącego” Skargi: „Będziecie pośmiewiskiem narodów, w dym i perzynę pójdzie chwała wasza, dziedzictwa wasze wpadną w ręce cudzoziemców i domy wasze pójdą do obcych. Będziecie wrogom waszym służyli w głodzie, w pragnieniu, w obnażeniu i włożą jarzma żelazne na szyje wasze”.

Obrazy historyczne Jana Matejki można podzielić na dwa podstawowe zespoły. Pierwszy z nich niesie ideę solidaryzmu narodu w obliczu zmagań o wolność (np. Unia lubelska, Konstytucja 3 maja) , drugi zaś przedstawia historyczne relacje z państwami zaborców (np. Bitwa pod Grunwaldem, Hołd pruski). Wybrane przez artystę historyczne wydarzenia i ich symbolikę określała bieżąca, dziewiętnastowieczna sytuacja polityczna: walka o narodowe przetrwanie pod zaborami. Najważniejszym wyrazem sztuki historycznej była więc dla Matejki walka o los narodu i jego kultury.

Jarosław Kossakowski

pgw