W egoistycznym świecie wielodzietne rodziny są szkołą solidarności i dzielenia się, a te postawy przynoszą korzyść całemu społeczeństwu.

Tradycyjna polska rodzina była rodziną wielodzietną i wielopokoleniową. Dziś blisko 3,5 mln Polaków żyje w rodzinach wielodzietnych, ponad 1,2 mln rodziców i ponad 2 mln dzieci – wg raportu IPSOS Wielodzietni w Polsce. W Polsce co czwarte dziecko wychowuje się w rodzinie wielodzietnej.

Potocznie rozumie się, że rodzina wielodzietna jest rodziną o dużej liczbie dzieci. W naukach demograficznych rodzina wielodzietna to taka, w której jest czworo lub więcej dzieci i która zapewnia rozwój demograficzny. Co prawda zastępowalność pokoleń możliwa jest przy trójce dzieci, ale mało kto zwraca uwagę na to, jakie straty ludnościowe w przedsiębiorczej aktywności Polaków powoduje masowy wyjazd społeczeństwa na emigrację. Powszechnie przyjęło się, że za wielodzietną rodzinę uważa się rodziców z trójką i większą ilością dzieci, zgodnie z artykułem 20 b. ustawy z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty. Takie pojmowanie rodziny wielodzietnej ma zastosowanie w przyznawaniu świadczeń oferowanych przez państwo.

Trudna sytuacja materialna rodzin wielodzietnych wynika z niższych dochodów na jedną osobę – wraz ze wzrostem liczby dzieci, maleje kwota na utrzymanie jednego członka rodziny. Stosunkowo niski dochód rozporządzalny wpływa na to, że rodziny mają kłopot z zaspokojeniem swoich potrzeb.

Spełnienie funkcji rekreacyjnej w rodzinie wielodzietnej schodzi na drugi plan. Rodzicom brak środków na odpoczynek dzieci podczas wakacji, na zorganizowanie urodzin oraz na zakup dzieciom popularnych gier i zabawek. Fundamentalną trudnością są ograniczenia finansowe na aktywne spędzanie czasu i wspólne uczestnictwo w różnych instytucjonalnych formach kultury.

Drugą barierą jest niski status społeczny dość znacznej części tego typu rodzin, będący konsekwencją niskiego wykształcenia i niezbyt wysokich aspiracji życiowych. Trzecim utrudnieniem jest zróżnicowanie wieku dzieci, co pociąga za sobą różnice preferencjach kulturalnych. Ograniczenia rodziny w zakresie realizacji funkcji kulturalnej mogą wpływać na gorsze szanse rozwoju dzieci z rodzin dużych, które w małym stopniu kształtują kulturalne aspiracje.

W Polsce przez dziesięciolecia brakowało spójnego, całościowego i konsekwentnie realizowanego modelu polityki rodzinnej, co nie sprzyjało jej rozwojowi. Niedookreślenie tego zakresu skutkuje brakiem podstaw do precyzyjnego ustalenia konkretnych działań, kłopotami w określeniu celów strategicznych oraz prawidłowym oszacowaniu nakładów środków publicznych.

Na sytuację demograficzną Polski w najwyższym stopniu wpłynął utrzymujący się od około dwudziestu lat spadek dzietności. Od końca lat 90. kraj charakteryzuje się jednym z najniższych wskaźników dzietności na świecie. Demografowie uważają, że zastępowalność pokoleń gwarantuje współczynnik dzietności na poziomie 2,1 – 2,15. Po raz ostatni w Polsce wartość mieszczącą się w tym przedziale tj. 2,13 zanotowano w 1988 r. (wg GUS, Dzietność kobiet w latach 1960–2015). Wskaźnik dzietności od 1999 r. nie przekracza 1,4. Według danych Eurostatu z 2013 r. współczynnik dzietności w Polsce wyniósł 1,29, co świadczy, że wskaźnik kształtuje się jako jeden z najniższych również wśród krajów europejskich.

Zatrważające trendy demograficzne stały się przyczynkiem do podjęcia prób obrania nowego kierunku polityki społecznej, który to miał na celu polepszenie sytuacji demograficznej kraju oraz przeciwstawienie się negatywnym trendom rozwojowym. Pierwsze dokumenty sygnowane hasłem ,,Dobry klimat dla rodziny” zostały zastąpione programem 500+, który przynosi poprawę niskiej jakości życia pokoleń obecnych i przyszłych. Program Rodzina 500 plus to nieopodatkowane 500 złotych miesięcznie na każde drugie i kolejne dziecko, bez dodatkowych warunków. Rodziny o niższych dochodach otrzymują wsparcie dla pierwszego lub jedynego dziecka, spełniając kryterium dochodowe w wysokości 800 zł netto miesięcznie, lub 1200 zł netto dla rodziny z dzieckiem niepełnosprawnym. Z pomocy mogą korzystać rodzice oraz opiekunowie dzieci do 18. roku życia.

Poza tym rodziny 3+ mogą liczyć na inne formy wsparcia ze strony państwa. Podstawowym świadczeniem dla rodzin z dziećmi jest zasiłek rodzinny, który ma na celu częściowe pokrycie kosztów poniesionych na utrzymanie dziecka. Ulga podatkowa polega na odliczeniu określonej kwoty na każde dziecko od podatku dochodowego. Świadczenia pochodzące z pomocy społecznej przeznaczone są na pomoc rodzinom w trudnej sytuacji, podobnie jak skierowany bezpośrednio do dzieci program dożywiania.

Godzenie obowiązków rodzinnych z pracą wpływa ograniczająco na dzietność. Możliwość skorzystania urlopu macierzyńskiego, rodzicielskiego, wychowawczego i ojcowskiego oraz dłuższy wymiar urlopów związanych z wychowaniem dziecka jest elementem łagodzącym to zjawisko. Karta Dużej Rodziny (KDR) to jedno z rozwiązań polityki rodzinnej, dzięki któremu wszystkie rodziny wielodzietne bez względu na kryterium dochodowe mają prawo do ulg, zniżek i zwolnień z opłat za korzystanie z wybranych usług i przy zakupie towarów u sprzedawców, którzy włączyli się w program. Karta pozwala na mniejsze wydatki, ale zmienia też społeczne postrzeganie wielodzietnych rodzin. Coraz rzadziej kojarzą się z biedą, częściej są widziane jako potężna siła nabywcza w gospodarce.

Współcześni pracodawcy coraz częściej podejmują inicjatywy prorodzinne. Idea zatrudnienia przyjaznego rodzinie (z ang. family friendly employment) dotyczy działań pracodawców na rzecz pracowników mających obowiązki rodzinne w różnych fazach życia rodzinnego i pomocy w zakresie godzenia zobowiązań zawodowych z wychowywaniem dzieci. Godzeniu obowiązków domowych z zawodowymi sprzyjają elastyczne formy pracy oraz ruchomy czas pracy, tworzenie żłobków przyzakładowych, gdzie pracownicy mogą posyłać swoje pociechy, a także dofinansowywanie przedszkoli tak, by były bardziej dostępne rodzinom z małymi dziećmi.

Ważnym aspektem znaczenia rodzin wielodzietnych jest socjalizacja. Dzieci uczą się już od najmłodszych lat funkcjonowania w minispołeczności swojej rodziny. W celu lepszej organizacji życia domowego mają poprzydzielane swoje obowiązki i często pełnią dyżury. Poznają hierarchię rodziny oraz swoją rolę w domu. Przyswojenie tych zadań już w młodym wieku pozwoli w przyszłości łatwiej adaptować się do różnych warunków środowiskowych.

Wielodzietność przyczynia się do tworzenia silnych więzi między członkami dużych rodzin. Realizowane przez rodzinę funkcje dają okazję do współdziałania i jednocześnie budowania więzi.

Wspólne spożywanie posiłków, które są okazją do rozmowy i wymiany myśli, czy dzielenie między siedmiu członków rodziny jednego batonika, zacieśnia więzi rodzinne. Dzieci z licznych rodzin często nie mogą pochwalić się najnowszym modelem iPhone’a, laptopem, zagranicznymi wyjazdami. Jednak otoczeni rodzicielską miłością, nauczeni miłości do rodzeństwa, nie odczuwają tych braków. Niezależnie od tego, że na stwierdzenie jej rzeczywistej skuteczności potrzeba całego życia. Odczuwając deficyt, zwłaszcza na płaszczyźnie materialnej, może przychodzić myśl, że byłoby lepiej, gdybym był sam, bo mógłbym wtedy więcej, miałbym więcej. Ale doświadczenie dobra, ciepła, wsparcia – mówiąc najprościej – miłości – broni się samo. Przykre komentarze, złośliwości względem dużych rodzin, wypowiadane w różnych sytuacjach niewątpliwie są nieuświadomionym przejawem braku wiedzy o fundamentalnym znaczeniu rodzin wielodzietnych dla przetrwania społeczeństwa i polskości. Dlatego znajomi odwiedzający kolegów z rodzin wielodzietnych nie mogą nadziwić się widokowi wielu par butów stojących w korytarzu ich rodzinnego domu.

Agnieszka Zalewska

/wj