Jadąc na wycieczkę do Egiptu, warto wiedzieć, że Kościół katolicki obrządku koptyjskiego, jak głosi tradycja – został założony przez św. Marka Ewangelistę. Religijną i duchową pieczę nad wspólnotą chrześcijańską w Egipcie sprawowali w kolejnych wiekach patriarchowie Aleksandrii, którzy formalnie zajmowali pozycję równą patriarchom Rzymu i dlatego nazywano ich papieżami, podobnie jak biskupów Świętego Miasta.

Ojcowie Kościoła egipskiego wytworzyli własny obrządek, odmienny zarówno od porządku rzymskiego czy bizantyjskiego, jak i praktyk obowiązujących w innych kościołach Wschodu.

Wspólnota nad Nilem wydała wielu wybitnych teologów, takich jak Atanazy Wielki, Cyryl z Aleksandrii, Orygenes czy Klemens Aleksandryjski, dzięki czemu Kościół egipski odegrał kluczową rolę w kształtowaniu się zrębów chrześcijańskiej myśli filozoficznej i religijnej.

W Kościele egipskim narodził się też chrześcijański monastycyzm, który początkowo przybrał formę eremityzmu, czyli jednostkowego odosobnienia mnichów przebywających w pustelniach zagubionych w piaskach pustyni, a następnie – z inspiracji św. Pachomiusza oraz św. Szenuty z Atripe – cenobityzmu, a więc życia zakonnego we wspólnocie. Reguła pierwszych egipskich zakonów, opracowana przez św. Pachomiusza, została wykorzystana przez św. Benedykta z Nursji, co dało początek powstaniu najstarszego zgromadzenia w chrześcijańskiej Europie oraz kolejnych wspólnot zarówno na zachodzie, jak i na wschodzie naszego kontynentu, mających za swoich patronów najwybitniejszych świętych obu kościołów.

Po soborze w Chalcedonie w 451 r. n.e., w Kościele egipskim, podobnie jak w pozostałych patriarchatach Wschodu, nastąpił rozłam. Ówczesny patriarcha aleksandryjski, Dioskur, odrzucił dogmat zakładający istnienie dwóch natur Jezusa Chrystusa, opowiadając się za monofizytyzmem, w czym poparła go przeważająca większość wiernych. Jego zwolennicy nazywali siebie „prawowiernymi” lub Koptami, natomiast przeciwnicy – „melchitami”, a później „katolikami” (przypomnijmy: gr. katholikos – tzn. „powszechny”). Początkowo, mimo istniejącego rozłamu, kolejni patriarchowie aleksandryjscy, wśród których byli zarówno Koptowie, jak i melchici, stali na czele obu odłamów Kościoła egipskiego, usiłując ze zmiennym powodzeniem łagodzić religijne spory. Z czasem utrwaliła się jednak praktyka, że panowało dwóch patriarchów jednocześnie – koptyjski i melchicki. W 553 roku n.e. cesarz Justynian Wielki na Soborze konstantynopolitańskim II podjął próbę pojednania obu Kościołów, ale pomimo usilnych starań zgromadzeni w Konstantynopolu biskupi nie zdołali zapobiec postępującemu rozłamowi, co w konsekwencji spowodowało sukcesywną izolację katolickiego Kościoła koptyjskiego (używał on już wówczas także w swej nazwie określenia – „koptyjski”).

W następnych stuleciach ostateczny rozdział obu Kościołów stał się faktem. Obie strony obłożyły się nawzajem anatemą i zwalczały się, nie przebierając w środkach, uciekając się przy tym niejednokrotnie – co szczególnie bolesne – do pomocy muzułmańskich Arabów, którzy panowali w Egipcie od połowy VII wieku. Co znamienne, w wielu współczesnych opracowaniach poświęconych historii Kościoła w Egipcie można spotkać się ze stwierdzeniem, że powodem rozłamu były co prawda różnice doktrynalne, ale być może nie wywołałyby one aż tak dalekosiężnych skutków, gdyby nie pogłębiające się antagonizmy o charakterze narodowościowym pomiędzy rdzennymi mieszkańcami Egiptu, a napływową ludnością grecką, których destrukcyjnego znaczenia nie dostrzeżono w porę w Konstantynopolu. Pod rządami pierwszych kalifów oraz Umajjadów hierarchia oraz wierni obu Kościołów koptyjskich byli tolerowani przez władze, a jedyną formę dyskryminacji chrześcijan stanowiło nałożenie na nich wysokiego, uciążliwego podatku religijnego. Nastawienie muzułmanów do egipskich wyznawców Chrystusa diametralnie zmieniło się w X wieku wraz z wstąpieniem na tron przedstawicieli dynastii Fatymidów.

Koptowie zostali poddani wszechstronnej dyskryminacji m.in. ograniczającej ich prawa, nałożono nakaz noszenia odrębnych, charakterystycznych strojów, ograniczono swobodne sprawowanie kultu. Najtrudniejszy okres Kościół koptyjski przeżywał w okresie sprawowania władzy przez kalifa Al-Hakima. Począwszy od lat dwudziestych XIX w. pod rządami bejów Egiptu, społeczność koptyjska zaczęła cieszyć się większymi swobodami religijnymi. Nastąpił wzrost liczby członków wspólnoty, zaczęły powstawać nowe diecezje i klasztory. W 1855 roku został zniesiony wprowadzony kilka wieków wcześniej podatek religijny, a Koptowie przestali być traktowani jak społecznie nieakceptowana poślednia kategoria mieszkańców kraju.

Niestety, ich obecna sytuacja, w jakiej znaleźli się po egipskiej rewolucji islamskiej, jest niezwykle trudna. Są bowiem poddawani wszechstronnemu ostracyzmowi, a także coraz częściej padają ofiarą krwawych zamachów terrorystycznych; niszczone są również kościoły koptyjskie i inne miejsca kultu.

Rozłam i pojednanie
Koptyjski Kościół melchicki przez kilka wieków pozostawał monolitem, zachowując dobre relacje zarówno z Rzymem, jak i z Konstantynopolem, choć z oczywistych powodów wiernym tego Kościoła znacznie bliższa była kultura oraz uwarunkowana historycznie tradycja Bizancjum. Jednak po rozłamie wywołanym wielką schizmą wschodnią (1054 r.), melchici, pozostający pod wpływem patriarchatu konstantynopolitańskiego, stopniowo tracili swe związki z Kościołem rzymskim, opowiadając się zdecydowanie za ortodoksyjnym Kościołem koptyjskim. W rezultacie tylko garstka wiernych, pozbawiona całkowicie opieki nieistniejącej już wówczas praktycznie hierarchii duchownej, pozostała w łączności z Rzymem. Aby wyjść naprzeciw ich potrzebom religijnym, do sprawowania liturgii oraz udzielania sakramentów sprowadzano księży spoza Egiptu, głównie z Jerozolimy, a w późniejszych wiekach stałą opiekę duszpasterską nad egipskimi katolikami sprawowali europejscy i bliskowschodni franciszkanie. W XIII wieku ortodoksyjny koptyjski patriarcha Aleksandrii, Cyryl III, podjął się próby dialogu ze Stolicą Apostolską i wejścia w unię z Kościołem rzymskokatolickim. Prowadzone wówczas rozmowy nie przyniosły jednak żadnych rezultatów. W XV wieku na skutek postępującej ekspansji islamu Kościół koptyjski utracił niemal wszystkich swoich wyznawców w Nubii; chrześcijaństwo tego obrządku przetrwało natomiast przez kolejne stulecia w sąsiedniej Etiopii, gdzie miejscowi biskupi – pomimo przyznanej tutejszemu Kościołowi autokefalii – uznają nadal zwierzchność papieża Aleksandrii.

Zarówno Rzym, jak i Konstantynopol kilkakrotnie próbowały doprowadzić do pojednania Kościołów egipskich. Ze strony Zachodu pierwszą próbą podjętą w tym kierunku było doprowadzenie do zawarcia 4 lutego 1443 roku, podczas obrad soboru we Florencji, tzw. unii florenckiej. Mimo przychylnej postawy prawosławnego patriarchy Aleksandrii, wobec zdecydowanego sprzeciwu duchowieństwa i wiernych, unia ta jednak nigdy nie weszła w życie, zarówno w samym Egipcie, jak i na pozostałych terenach, pozostających pod formalną jurysdykcją Kościoła ortodoksyjnego. Z kolejną inicjatywą, mającą na celu połączenie obu Kościołów, Stolica Apostolska wystąpiła w 1582 roku na synodzie w Kairze, ale ona także zakończyła się niepowodzeniem, podobnie jak analogiczna próba podjęta niemal sto lat później. Dopiero w 1739 roku część wiernych koptyjskiego Kościoła ortodoksyjnego, pod przywództwem biskupa Jerozolimy, Atanazego, zawarła unię z koptyjskim Kościołem katolickim. Powstała wspólnota unicka stała się zalążkiem Kościoła katolickiego obrządku koptyjskiego. W 1741 roku papież Benedykt XIV ustanowił wikariat apostolski dla katolickich Koptów w Egipcie, którego pierwszym wikariuszem został wspomniany koptyjski biskup Jerozolimy, Atanazy. Listem apostolskim Christi Domini z 26 listopada 1895 roku, papież Leon XIII przywrócił zniesiony niegdyś przez ortodoksów katolicki koptyjski patriarchat aleksandryjski, na pierwszego patriarchę wyznaczając biskupa Cyryla Macaire. Obszar patriarchatu został podzielony na 3 diecezje: Teby (eparchia luksorska), Hermopolis Magna (eparchia Al-Minja) i patriarchalną, z siedzibą w Kairze (koptyjska eparchia Aleksandrii).

W latach 1908-1947 patriarchatem zarządzali administratorzy apostolscy – najpierw Maksymos Sedfaui, potem Marek II Chuzam. Ten ostatni w 1947 roku został obrany na patriarchę i rok później intronizowany na aleksandryjską stolicę biskupią, przyjmując imię Marka II. Obradujący wówczas biskupi z części diecezji tebańskiej, wydzielili czwartą diecezję – Asjut. Następnym patriarchą (1958-1986) został Stefan I Sidarus, od 1965 kardynał, po którym urząd objął Stefan II Gattas. Po rezygnacji Gattasa, w marcu 2006 patriarchą został Antoni Naguib. Pojedyncze wspólnoty koptyjskich katolików, funkcjonujące poza Egiptem, znajdują się w granicach administracyjnych diecezji innych obrządków katolickich, np. archidiecezji Los Angeles, diecezji brooklińskiej, diecezji Nashville oraz archidiecezji Sydney.

Na czele duchowieństwa koptyjskiego Kościoła ortodoksyjnego stoi patriarcha Aleksandrii, zwany – jak już wspomniano – papieżem aleksandryjskim, który wraz z całym episkopatem sprawuje opiekę duszpasterską nad duchowieństwem i wiernymi, a także czuwa nad zachowaniem wierności swego Kościoła wobec tradycji i zasad wiary oraz udziela święceń kapłańskich. Wszyscy biskupi ortodoksyjni są członkami Świętego Synodu; ich wyboru dokonuje się niemal wyłącznie spośród mnichów, którzy pozostają zobowiązani do zachowania celibatu. Stan bezżenny nie obowiązuje jedynie diakonów i prezbiterów.

W 1973 roku ówczesny patriarcha aleksandryjski, Szenuda III, jako pierwszy w dziejach przywódca koptyjskiego Kościoła ortodoksyjnego złożył historyczną wizytę w Watykanie. Podczas tej wizyty patriarcha i papież Paweł VI podpisali wspólną deklarację chrystologiczną, kładącą nacisk na wspólne dziedzictwo wiary obu podzielonych kościołów. W dniach 24–26 lutego 2000 r. Szenuda III spotkał się parokrotnie z pielgrzymującym do Egiptu (z okazji Wielkiego Jubileuszu Roku 2000) papieżem, św. Janem Pawłem II.

Kościół koptyjski należy do aleksandryjskiej tradycji liturgicznej. Sprawuje się w nim trzy rodzaje obrządków: Liturgię św. Bazylego z Cezarei, Liturgię św. Grzegorza z Nazjanzu i  Liturgię św. Cyryla z  Aleksandrii. Najczęściej msza święta odprawiana jest według Liturgii św. Bazylego. W Egipcie – inaczej niż w Etiopii – zwyczajem jest celebrowanie mszy świętej dwa razy w tygodniu, w niedzielę i w piątki, przy czym zawsze poprzedza ją jutrznia. Koptyjski Kościół ortodoksyjny posiada własny kalendarz liturgiczny podzielony na 13 miesięcy, którego datowanie rozpoczyna się od 284 roku n.e.

Mateusz Ratajkiewicz

mak