Gdy w drugim rozdziale Dziejów Apostolskich czytamy opis Zesłania Ducha Świętego, to prezentacja przedstawicieli narodów obecnych podczas tego wydarzenia rozpoczyna się od Partów, Medów, Elamitów i mieszkańców Mezopotamii (por. Dz 2,9). Jakie znaczenie musiało to mieć dla chrześcijan pierwszego wieku, skoro w tekście spisanym ok. roku 80 po Chrystusie są oni wymienieni przed mieszkańcami Rzymu i innych części cesarstwa? Czytający tekst Dziejów wiedzieli o istnieniu wspólnot chrześcijańskich na Wschodzie.

Po śmierci Aleksandra Wielkiego panowanie nad jego imperium przejęła dynastia Seleucydów. W połowie II w. przed Chr. po władzę sięgnęli Partowie, aby w III w. po Chr. oddać ją Sasanidom. Ze zmiennym szczęściem toczyli oni wojny z Rzymem, tak że ziemie graniczne co kilkadziesiąt lat przechodziły z rąk do rąk. Nic więc dziwnego, że gdy w pierwszych dziesiątkach lat młody Kościół był w przez Rzymian prześladowany, chrześcijanie uciekali za granicę, na wschód. Według dawnej tradycji ewangelizację państwa Partów powierzono Judzie Tadeuszowi. Także Tomasz Apostoł miał głosić Ewangelię nie tylko w Indiach, ale i wśród Partów, Medów i Persów.

Od czasu dojścia do władzy Sasanidów (226) do głosu zaczęli dochodzić magowie (kapłani zoroastryjscy), którzy przyczynili się od pierwszych prześladowań. Szapur I odniósł trzy wielkie zwycięstwa nad Rzymem które potwierdziły jego dominację nad regionem. Z tego okresu znamy m.in. resztki kościoła w Dura-Europos (miasto zdobyte dla Rzymu w 165 r., zniszczone przez Szapura w 256 r.).

Tak długo, jak chrześcijanie byli prześladowani w Rzymie, tak długo władcy sąsiedniego państwa, względnie tolerowali chrześcijan, udzielając im pewnej wolności, jednak po edykcie mediolańskim, gdy Konstantyn Wielki poparł chrześcijan, Szapur II wszczął prześladowania. Ten okres krwawych i okrutnych prześladowań chrześcijan w Persji, trwał aż do śmierci Ardaszira II w roku 383.

Seleucja-Ktezyfont (niedaleko dzisiejszego Bagdadu – stolica Partów) jako ważne centrum handlowe i polityczne przyciągało wielu obcokrajowców. Nie ulega wątpliwości, że w III w. chrześcijanie byli już zauważalną wspólnotą w kraju, gdzie dominował zoroastryzm (mazdaizm).

Na synodzie w 410 r. stolica biskupia w Seleucji-Ktezyfoncie staje się metropolią z władzą nad innymi biskupstwami. Później biskupi tej stolicy otrzymają tytuł katolikosa, a w końcu Patriarchy Wschodu. Presja niebezpieczeństwa prześladowań doprowadziła Kościół perski w 424 r. do określenia się jako niezależny od Rzymu, a więc również i innych Kościołów. Bliskość Zatoki Perskiej przyczyniła się do rozwoju wiary również w tym regionie. W pierwszym ćwierćwieczu III w. istniała już diecezja w Katarze. W synodzie w 424 r. uczestniczył też biskup znad Morza Kaspijskiego.

Gdy nestorianie w Cesarstwie Rzymskim zostali zmuszeni do opuszczenie kraju, wielu z nich osiedliło się w Imperium Perskim. Kościół w Persji stawał się więc coraz bardziej nestoriański. W 486 r. metropolita Nisibis, Barsauma oficjalnie przyjął mentora Nestoriusza, Teodora z Mopsuestii jako autorytet duchowy. Po nim uczynił to patriarcha Mar Babai I (497-502)

Gdy Imperium Sasanidzkie zostało podbite przez muzułmańskich Arabów w 644 r., nowo ustanowiony kalifat uznał Kościół Wschodu jako oficjalną mniejszościową grupę dhimmi, pod kierownictwem Patriarchy Wschodu. Podobnie jak inne grupy, Kościół zostało ograniczony wewnątrz kalifatu, ale otrzymał pewien rodzaj protekcji. Chrześcijanie nie mieli prawa do „prozelityzmu” wśród muzułmanów, ale ich misjonarze poza granicami kalifatu mieli wolne ręce. Z tego powodu ich wysiłki i osiągnięcia misyjne nawet wzrosły. Ustanowili diecezje w Indiach, osiągnęli pewne sukcesy w Egipcie i dotarli do Azji Centralnej, gdzie mieli znaczące sukcesy w nawracania lokalnych plemion tatarskich. Asyryjscy misjonarze mocno osiedlili się w Chinach podczas panowania wczesnych Tangów (618-907). W VII w. Kościół ten rozrósł się do takich rozmiarów, że miał dwóch arcybiskupów i ponad 20 biskupów na wschód od irańskich granic.

Patriarcha Timoteusz I (780-823) współczesny kalifowi Harunowi al-Rashidowi, szczególnie mocno interesował się misyjnym rozwojem Kościoła Wschodu. Konsekrował metropolitów dla Damaszku, dla Armenii, dla Dailam i Gilan w Azerbejdżanie, dla Rai w Tabaristanie, dla Sarbaz w Sagestanie, dla Turków Centralnej Azji, dla Chin i możliwe że również dla Tybetu. Z Indii uczynił niezależną metropolię. W X w. Kościół Wschodu miał wiele diecezji rozciągających się daleko poza granice kalifatu do Indii i Chin. Był wtedy geograficznie bardziej rozległy niż Kościół w Europie.

Prawdziwy przełom w sytuacji Asyryjczyków przyniosły wojny Dżyngis-chana i jego następców. Obaliły one muzułmańskie imperium Abbasydów. Podczas wojen zginęło również wielu chrześcijan. Europa, zajęta wyprawami krzyżowymi, widząc nową potęgę, która walczyła z imperium muzułmanów, próbowała znaleźć sojuszników po drugiej stronie. Jednym z nich mogli być właśnie Asyryjczycy. Już w XIII w. doszło do pierwszych kontaktów zmierzających do zawarcia unii. Papież posyłał swych przedstawicieli, a również patriarcha Jahballah III (patriarcha w latach 1281-1317) posłał do Rzymu swego reprezentanta – Rabbana Bar Saumę. Choć unii nie udało się podpisać, to jednak Bar Sauma oficjalnie odprawiał w Rzymie Mszę w swoim rycie i przyjął Komunię z rąk samego papieża Mikołaja IV.

Do zawarcia unii doszło po Soborze Florenckim (1445). Cała wspólnota asyryjska na Cyprze z biskupem przeszła na katolicyzm. Papież zaś zadeklarował, że ktokolwiek nazwie chrześcijan przybyłych z Asyryjskiego Kościoła Wschodu „Nestorianami”, będzie ekskomunikowany. Odtąd Asyryjczycy złączeni wiarą z Kościołem katolickim będą nazywani „Chaldejczykami”.

W wyniku wewnętrznych rozłamów w Kościele Asyryjskim, patriarcha Jan Sulaka, szukając wsparcia w Rzymie, złożył akt posłuszeństwa papieżowi Juliuszowi III i wyznał wiarę katolicką. Papież ustanowił go oficjalnie głową patriarchatu Kościoła chaldejskiego. W XVII w. patriarcha Chimun XIII powrócił jednak do Kościoła Asyryjskiego. Przez lata trwały różne próby złączenia. W końcu w 1830 r. papież Pius VIII nadał biskupom Mosulu istniejący do dziś tytuł „chaldejskiego patriarchy Babilonu”. Ruch zjednoczeniowy z Rzymem spotykał się z oporem protestantów, anglikanów i prawosławnych. Z początku Rzym też za bardzo chciał latynizować Kościół chaldejski.

Największy wpływ na rozwój Kościoła chaldejskiego w XX w. miał patriarcha Emanuel II Tomasz (1900-1947). Doprowadził on do przyłączenia wielu członków Kościoła asyryjskiego do katolickich Chaldejczyków. W czasie I wojny światowej podobnie jak Ormianie i Asyryjczycy, również Chaldejczycy wiele wycierpieli ze strony Turków. Z powodów niebezpieczeństw większość Chaldejczyków osiedliła się w Iraku, zwłaszcza w Bagdadzie. Część wyjechała do Europy lub Ameryki. W Detroit istnieje nawet biskupstwo chaldejskie (tam gdzie nie sięga jego jurysdykcja podlegają biskupom łacińskim). Obecnie patriarcha chaldejski jest wybierany przez biskupów, ale jego wybór musi być zatwierdzony przez papieża. Siedzibę patriarszą przeniesiono z Mosulu do Bagdadu. Było tam 28 parafii i wyższe seminarium duchowne.

Saddam Husajn ofiarował Chaldejczykom w Bagdadzie wielki teren na budowę siedziby patriarchy. Jednak po wojnie w Iraku sytuacja się pogorszyła. W obecnej sytuacji trudno jest mówić o aktualnych statystykach. Dane sprzed kilku lat określały Kościół chaldejski jako posiadający 5 klasztorów męskich (4 w Iraku, jeden w Rzymie) z około setką mnichów oraz dwa zgromadzenia żeńskie z ok. stu zakonnicami. Patriarchat babiloński Kościoła Chaldejskiego obejmuje 5 metropolii (w Iraku i Iranie), 5 archidiecezji (w Iraku, Iranie i Turcji), 5 diecezji (m.in. w Syrii, Turcji i Libanie), 2 wikariaty patriarchalne (w Egipcie i Jerozolimie). Liczba wszystkich wiernych określana jest między 300 a 500 tys., z czego ponad połowa mieszkała do niedawna w diecezji bagdadzkiej.

Warto dodać, że stale trwają też kontakty z Asyryjczykami. W listopadzie mija dwadzieścia lat, kiedy to papież Jan Paweł II oraz Mar Dinka IV – katolikos patriarcha Asyryjskiego Kościoła Wschodu podpisali deklarację doktrynalną określającą, że choć nie istnieje jeszcze pełna jedność sakramentalna między nami, to jednak mimo różnej terminologii, wyznajemy tę samą wiarę w dwie natury w Chrystusie i jedność osoby Słowa.

Wojciech Kluj

pgw