Celem pielgrzymki jako zbiorowej lub indywidualnej wędrówki o charakterze sakralnym jest święta przestrzeń ośrodka kultu, którego centrum stanowią groby i relikwie świętych, cudowne figury i obrazy.

Wędrówki do świętego miejsca określano w dawnej Polsce słowem „pątować”, „pątnikować” (od słowiańskiego putnik – podróżnik). Określenia: „pielgrzym”, „pielgrzymować”, wywodzą się z łacińskiego peregrinus, peregrinari, które powstało ze złączenia wyrazów per-agros, co oznacza dosłownie „przez pole”, a więc kogoś, kto idzie (przechodzi) przez otwartą przestrzeń, z dala od domu. Pielgrzymującego nazywa się także homo viator (łac. via – droga, także marsz, pochód), czyli człowiek drogi. Określenie „ludzie drogi” jest coraz częściej stosowane i odnosi się do duchowości pielgrzymki jako „drogi do Pana”. Pokonywanie przestrzeni (ryt drogi) jest więc istotą pielgrzymki, której kulminacją jest sanktuarium.

Podział pielgrzymek
Typologia przestrzenna pozwala wydzielić pielgrzymki bliskie, w odległości nieprzekraczającej 30 km. Jest to odcinek drogi możliwy do pokonania pieszo w ciągu jednego dnia. Drugim rodzajem są pielgrzymki dalekie, ponad 60-kilometrowe. Podział na pielgrzymki bliskie i dalekie odnosi się współcześnie tylko do pielgrzymek pieszych. W Polsce najdłuższe, ok. 600 km, piesze szlaki pątnicze prowadzą do Częstochowy z archidiecezji gdańskiej (Półwysep Helski) i szczecińskiej.
Pątnictwo charakteryzuje też kategoria czasowa. W związku z tym pielgrzymki dzieli się na sezonowe i sporadyczne. Głównym sezonem odbywania pątnictwa jest okres od później wiosny do jesieni, czyli w czasie przerwy w intensywnych pracach polowych, co umożliwiało wędrówkę ludności wiejskiej, która do II wojny światowej zdecydowanie przeważała w składzie pielgrzymek. W tym okresie mieszczą się też najważniejsze święta Maryjne, co wobec bardzo znacznej przewagi sanktuariów Maryjnych w Polsce (prawie 75  proc.) wpływało decydująco na natężenie pątnictwa.

Pielgrzymowanie sporadyczne nie musi być związane ze świętem i odpustem w sanktuarium. Nie wykazuje rytmiczności, podejmowane jest z różnych motywów. Współcześnie pielgrzymki sporadyczne przeważają w całości pątnictwa. Wpłynęła na to decydująco dostępność szybkich środków komunikacji (autokar, samochód) oraz powstanie biur pielgrzymkowych i turystycznych organizujących wyjazdy przez cały rok. Szczególny walor religijny i społeczny mają pielgrzymki wotywne i pokutne, niegdyś dość częste, które współcześnie są niezmiernie rzadkie.

Ze względu na sposób podróżowania pielgrzymki dzielą się na piesze, kolejowe, autokarowe, lotniczo-autokarowe i rowerowe.
Pielgrzymki piesze do połowy XIX w. były jedyną formą odbywania podróży sakralnych. Współcześnie odbywają się tylko do sanktuariów lokalnych i dekanalnych, co zalicza je do pątnictwa bliskiego. Piesze pielgrzymki dalekie mają za cel przede wszystkim Częstochowę. Zmiana nastąpiła z chwilą zaistnienia pielgrzymek kolejowych. Otwarcie pierwszych linii kolejowych zaczęło stopniowo uniezależniać pątnictwo od sezonu wiosenno-letniego i poszerzyło jego zakres terytorialny.
Kolejny etap rozwoju pątnictwa, eliminujący wszelkie ograniczenia przestrzenne i czasowe, stanowią pielgrzymki autokarowe. Obecnie taki charakter ma większość pielgrzymek w Polsce. Swoistą formą pątnictwa są pielgrzymki rowerowe, zyskujące sobie popularność w ostatnich latach. Podejmowane są w szczególności dla uczczenia jakiegoś zdarzenia religijnego, rocznicy, jubileuszu.

Ze względu na strukturę społeczną można wyróżnić pielgrzymki stanowe, brackie, zawodowe, narodowe i specjalne. Pielgrzymki stanowe tworzą jednolite grupy pod względem płci, wieku, stanu cywilnego, np. mężczyzn, kobiet, młodzieży męskiej i żeńskiej, uczniów. Pielgrzymki brackie grupują osoby należące do bractwa religijnego lub innego związku społecznego, np. pielgrzymki sodalicji, Akcji Katolickiej. Pielgrzymki zawodowe (dawniej cechowe) znane były już w późnym średniowieczu i odbywały się wówczas w obrębie miasta. Rozwój pielgrzymek zawodowych nastąpił w okresie międzywojennym i ponowił się po 1956 r., a szczególnie od końca lat 70. Można tu wymienić pielgrzymki lekarzy, nauczycieli, górników, hutników, naukowców, artystów itp. Pielgrzymki narodowe, w intencji Ojczyzny, w najważniejsze rocznice państwowo-religijne, z przedstawicielami władz państwowych i Episkopatu odbywały się najczęściej do Częstochowy lub Gniezna. Po 1945 r. zainicjowano pielgrzymki specjalne: chorych, inwalidów, byłych więźniów obozów koncentracyjnych, bezrobotnych, kombatantów.

Ze względu na organizację i sposób odbywania pielgrzymek można je podzielić na uroczyste, zwyczajne, prywatne i indywidualne.
Pielgrzymki uroczyste to pielgrzymki tradycyjne, z udziałem księdza, najczęściej piesze, organizowane przez parafie. Uczestnicy niosą krzyże, chorągwie i feretrony, zauważa się jeszcze stroje regionalne i inne elementy folkloru. Pielgrzymce może towarzyszyć orkiestra (przed II wojną prawie zawsze była obecna). Pielgrzymki zwyczajnej nie cechują zewnętrzne oznaki religijno-folklorystyczne, może ją prowadzić także przewodnik świecki. Drogę do sanktuarium odbywa grupa zorganizowana, różnymi środkami lokomocji. Pielgrzymki zwyczajne to obecnie w znacznej części pielgrzymki autokarowe. Organizacja pielgrzymek prywatnych polega na tym, że przewodnik ustala dzień i godzinę spotkania w sanktuarium, do którego pielgrzymi przybywają indywidualnie i tam wspólnie wykonują praktyki religijne. Taka forma pątnictwa była popularna w okresie komunistycznym, gdy władze nie udzielały zezwoleń na oficjalne odbywanie pielgrzymek i szykanowały pątników. Coraz liczniejsze są pielgrzymki indywidualne: samotne, rodzinne lub w bardzo małych grupach. Nie mają one przewodnika, a program pobytu w sanktuarium normują sami uczestnicy. Charakter tych pielgrzymek coraz bardziej skłania do zakwalifikowania ich do turystyki religijnej.

Turystyka religijna
Pojawiła się w Polsce od początku lat 90. i obecnie stanowi przeważającą część ogółu pielgrzymujących. Jest zjawiskiem o dość złożonej naturze i wywołującym kontrowersyjne opinie. Trudności występują już przy zakwalifikowaniu osób przybywających do sanktuarium – które z nich są „tylko” turystami religijnymi, a które „prawdziwymi” pielgrzymami. Klasyfikację mogą ułatwić pewne elementy, np. kościelne lub świeckie biuro pielgrzymkowe, które zorganizowało pielgrzymkę, obecność duchownego jako przewodnika, wykonywanie (lub nie) czynności kultowych w drodze i w sanktuarium itp. Pozostaje jednak obszar, który trudno rozpoznać, a mieszczą się w nim intencje pielgrzymów. Ojciec Patrick Joacquin, rektor sanktuarium w Lourdes, przestrzegał przed klasyfikowaniem pielgrzymów, co może prowadzić do stwierdzenia, iż pielgrzym to człowiek religijny i „lepszy”, a  turysta to ktoś „gorszy” i małej wiary. Ojciec Jacquin proponuje, aby wszystkich odbywających wędrówkę do świętego celu nazywać „podróżnikami Pana” i nie komplikować problemu definicjami, które maleją w świetle wiary.

Ogólnie przyjmuje się, że turystyka religijna mieści się w pojęciu turystyki szeroko rozumianej jako rekreacja czynna, której celem są aspekty poznawcze oraz regeneracja sił fizycznych i psychicznych (duchowych). Jeżeli oprócz tych aspektów wystąpią jeszcze potrzeby i cele religijne, wówczas zwykła turystyka może przejść w turystykę religijną. Praktyka pokazuje jednak, że mimo iż przybywający do sanktuarium uczestniczą w aktach kultu, to jednak cel pierwszoplanowy jest poznawczy – zwiedzanie obiektów. Niektórzy badacze przyjmują, że prawdziwa turystyka religijna wymaga katechezy udzielanej podczas podróży i w miejscu świętym.
Możliwym rozwiązaniem jest przyjęcie poglądu, że pielgrzymka „właściwa” (liturgiczna) jest szczególnym przejawem turystyki religijnej, a ta z kolei jest formą przemieszczania się człowieka motywowaną chęcią odwiedzania miejsc sakralnych i doznania przeżyć duchowych.

Charakterystyka pielgrzymów
Trzy ostatnie dziesięciolecia przyniosły przekształcenia w strukturze wiekowej pielgrzymów. Do końca lat 60. zaznaczała się przewaga osób starszych, które stanowią nawet 70–80% ogółu pielgrzymujących. Odmłodzenie pątnictwa nastąpiło na przełomie lat 70. i 80. Studenci i młodzież szkół średnich stanowią obecnie prawie 50% składu pielgrzymek, przede wszystkim na Jasną Górę i do sanktuariów krajowych. Osoby starsze nadal dominują w pielgrzymkach bliskich – lokalnych i regionalnych, ok. 60%.
Zmiana dotyczy też składu społecznego. Zmniejszyła się absolutna przewaga ludności wiejskiej, choć dominuje ona nadal w pielgrzymkach do sanktuariów regionalnych, dekanalnych i lokalnych – obecnie tylko 40–60%. Wzrósł natomiast znacznie udział ludności miejskiej, w tym z wykształceniem średnim i wyższym. W pielgrzymkach uczestniczy 22% mieszkańców wsi, 24% z małych miast (do 20 000 mieszkańców), 16% z miast średnich (20 000–100 000 mieszkańców) i 15% z miast dużych (ponad 100  000 mieszkańców).

Do udziału w pielgrzymkach przyznaje się 20% osób z wykształceniem podstawowym, 17% z wykształceniem zawodowym, 20% z wykształceniem średnim i 18% z wykształceniem wyższym. Masowy udział w pielgrzymowaniu wskazuje, że religia jest nie tylko sprawą jednostkowych wyborów i zaangażowania, ale staje się także zwyczajem w systemie kultury duchowej. Wzrost ruchu pielgrzymkowego i jego znaczenie w życiu katolików współcześnie nie wynika wyłącznie z tradycji, lecz jest znakiem zaangażowania wspólnotowego i chęci wzbogacenia przestrzeni duchowej o znaczenia, których brak jest coraz bardziej odczuwalny.

Pielgrzymowanie wybitnie sprzyja integracji społecznej na wszystkich poziomach, przywraca zapomniane lub zanegowane poczucie braterstwa, solidarności z biednymi, poszkodowanymi, upośledzonymi. Pielgrzymka jako akt wiary staje się nie tylko formą nowej ewangelizacji, ale także praktyką komunikacji i interakcji społecznej niosąc wartości, których coraz bardziej brakuje w rzeczywistości konsumpcjonizmu i bezwzględnej rywalizacji globalnego społeczeństwa.

Andrzej Datko

pgw
mk