Przed wszystkimi ochrzczonymi stoi ogromne wezwanie, by pracować na rzecz jedności.

W Credo nicejsko-konstantynopolitańskim wyznajemy wiarę w to, że Kościół jest „jeden, święty, powszechny i apostolski”. Taki Kościół był pragnieniem Chrystusa, taki został przez Niego założony, taki Kościół narodził się na Krzyżu z Jego przebitego boku i zainaugurował swoją działalność w Jerozolimie w Dniu Pięćdziesiątnicy, kiedy Dobrą Nowinę o Jezusie z Nazaretu zaczęto głosić wszystkim narodom w ich własnych językach. Z jerozolimskiego Wieczernika apostołowie udali się „na cały świat”, by pozyskiwać uczniów Chrystusowych (por. Dz 16,15). Z czasem na zastanym przez Apostołów podłożu kulturowym zaczęły się tworzyć dwie odrębne tradycje chrześcijańskie: wschodnia, czerpiąca z dziedzictwa kultury bizantyjskiej, i zachodnia, której początki sięgają cywilizacji łacińskiej.

Chrześcijański Wschód i Zachód w perspektywie historycznej wzięły początek z reformy administracyjnej, przeprowadzonej w 286 r. przez cesarza Dioklecjana. I choć nie zamierzał on dzielić Cesarstwa Rzymskiego, a jedynie utworzyć dwa centra rządzenia Imperium, to już w roku 395, po śmierci cesarza Teodozjusza, podział stał się faktem. Różnice kulturowe, polityczne i administracyjne pomiędzy Wschodem i Zachodem miały konsekwencje także w Kościele. W części wschodniej Imperium powstały Kościoły pierwotne Aleksandrii, Antiochii i Konstantynopola, poza jej obrębem Kościoły Persji i Armenii. Wśród Kościołów pierwotnych nie zostały wymienione: Kościół jerozolimski, ponieważ jako niezależny od Antiochii został uznany dopiero na soborze w Chalcedonie (451 r.), i Kościół gruziński, który przez długi czas był związany z Kościołem antiocheńskim, zaś autokefalię uzyskał w 475 r. Najliczniejszym spośród Kościołów wschodnich jest Kościół bizantyjsko-prawosławny, związany z Konstantynopolem i uznający honorowe zwierzchnictwo patriarchy Konstantynopola.

Kościół konstantynopolitański rozwinął aktywność misyjną pomiędzy ludami słowiańskimi. Założone w wyniku tej działalności Kościoły wcześniej bądź później stały się niezależne. Obecnie do Kościoła bizantyjsko-prawosławnego należy 15 Kościołów autokefalicznych (niezależnych), z których 9 jest patriarchatami. Autokefaliczny Kościół prawosławny w Polsce należy do tradycji konstantynopolitańskiej.

Równocześnie z Kościołami wschodnimi na wschodzie w części zachodniej Cesarstwa powstawał Kościół rzymskokatolicki. Jego stolicą stał się Rzym, gdzie głosili Ewangelię i ponieśli śmierć męczeńską święci Apostołowie Piotr i Paweł. Święty Piotr był pierwszym biskupem Rzymu i z woli Chrystusa Jego namiestnikiem na ziemi (por. Mt 16,19). Wszystkie Kościoły uznające zwierzchnictwo papieża, a więc te, które wsparły się o tradycję zachodnią i Kościoły wschodnie pozostające w jedności z papieżem, tworzą Kościół katolicki.

Prawosławie (orthodoxia) oznacza autentyczność wiary, katolicyzm (katholikos) – powszechność. Te dwa pojęcia nie są do siebie w opozycji. Prawdziwa wiara, według nakazu misyjnego danego przez Jezusa Apostołom, dana jest wszystkim ludziom, a więc jest u swego podłoża powszechna. Rzeczywistości, które współcześnie zawarte są w terminach „prawosławie” i „katolicyzm”, Cerkiew prawosławna i Kościół katolicki, winny być widziane w  dynamicznym aspekcie historycznym, w rezultacie którego doszło do rozłamu w Kościele Chrystusowym. Za jego datę przyjmuje się rok 1054, po którym wszystkie Kościoły związane z Konstantynopolem zerwały jedność z Rzymem.

Słowo „Kościół”, „Cerkiew” (z greckiego ek-kalein – „wołać poza”) oznacza „zwołanie” i określa zgromadzenie ludu (por. Dz 19,39), na ogół o charakterze religijnym. W Starym Testamencie używano tego pojęcia w odniesieniu do zgromadzenia ludu wybranego przed Bogiem (por. Wj 19). Pierwsza wspólnota chrześcijan, określając się jako „Kościół”, uznała siebie za spadkobierczynię tamtego zgromadzenia. W niej Bóg „zwołuje” swój lud ze wszystkich krańców ziemi. W języku chrześcijańskim słowo „Kościół”, „Cerkiew” oznacza zgromadzenie liturgiczne (por.  1 Kor 11,18), a także wspólnotę lokalną (por. 1 Kor 1,2) lub całą powszechną wspólnotę wierzących (por. 1 Kor 15,9). Te trzy znaczenia są nierozłączne. „Kościół”, „Cerkiew” jest ludem, który Bóg gromadzi na całym świecie, ludem, który istnieje we wspólnotach lokalnych i urzeczywistnia się jako zgromadzenie liturgiczne, przede wszystkim eucharystyczne.

Zarówno Kościół katolicki, jak i Kościół prawosławny za podstawę wyznawanej przez siebie wiary uznaje Pismo Święte i Tradycję, wyrażoną w nauczaniu Ojców Kościoła i nauce Soborów. Wspólnie oba Kościoły uznają naukę siedmiu pierwszych Soborów powszechnych odnoszącą się do zasadniczych kwestii wyznawanej przez chrześcijan wiary. Są to Sobory: Nicejski (325 r.), Konstantynopolitański (381 r.), Efeski (431 r.), Chalcedoński (451 r.), Konstantynopolitański II (553 r.), Konstantynopolitański III (680 r.), Nicejski II (787). Sobory te zbudowały podstawy jedności wiary chrześcijańskiej. Są to: wiara w Trójjedynego Boga, dawcę zbawienia dla wszystkich ludzi, wiara w Jezusa Chrystusa, Boga-Człowieka, Odkupiciela człowieka, wiara w Kościół jako Wspólnotę w Duchu Świętym, jedność wiary co do sakramentów świętych, zwłaszcza chrztu i Eucharystii.

Święty Jan Paweł II rozłam w Kościele nazwał największym grzechem drugiego tysiąclecia. Wszystkim chrześcijanom winno towarzyszyć pragnienie Chrystusa wyrażone w Modlitwie Arcykapłańskiej, wypowiedzianej w  Wieczerniku: «Ojcze spraw, aby wszyscy stanowili jedno» (J  17,21). W ciągu wieków różnie pojmowano zjednoczenie się wyznawców Chrystusa. Kościoły katolicki i prawosławny nie szczędzą wysiłków, aby pragnienie Chrystusa z Wieczernika mogło stać się faktem.

Dziewięć wieków od roku 1054 naznaczonych było piętnem anatem i poszukiwaniem takich dróg do jedności, na których wspólne spotkanie się dwóch tradycji chrześcijańskich było niemożliwe. Przełomem w dialogu katolicko-prawosławnym stał się rok 1965, w którym ekumeniczny patriarcha Konstantynopola Dymitros I i papież Paweł VI odwołali anatemy. Istotny dla dialogu ekumenicznego był Sobór Watykański II, którego owocem był Dekret o ekumenizmie będący podstawowym dokumentem Kościoła katolickiego o zaangażowaniu się w dzieło jedności chrześcijan. Do odnotowania jest fakt, że w 1962 r., w pierwszej sesji soboru, w  charakterze obserwatorów uczestniczyli przedstawiciele Patriarchatu Moskiewskiego.

W czerwcu 1967 r. patriarcha Konstantynopola Atenagoras I zainicjował wzajemne odwiedziny delegacji Cerkwi prawosławnej i Kościoła katolickiego w Rzymie i Konstantynopolu z okazji uroczystości ku czci głównych patronów Kościołów katolickiego (św. Piotra i św. Pawła) i prawosławnego (św. Andrzeja).

Kontakty pomiędzy Kościołem katolickim i prawosławnym nie ograniczają się jedynie do tego, co określić można kurtuazją. W roku 1967 rozpoczęto oficjalne rozmowy teologiczne między Stolicą Apostolską a Patriarchatem Moskiewskim. Trwały one nieprzerwanie do początku lat 80.

Znaczący dla dialogu katolicko-prawosławnego był wspólny dokument Stolicy Apostolskiej i Ekumenicznego Patriarchatu Konstantynopola, wydany w 1971 r., Tomos Agapis, będący wyrazem „dialogu miłości siostrzanych Kościołów”.

W listopadzie 1979 r. patriarcha Konstantynopola Dymitrios I i papież Jan Paweł II ogłosili rozpoczęcie oficjalnego dialogu doktrynalnego między Kościołami prawosławnym i katolickim. W rok później rozpoczęła się pierwsza sesja dialogu katolicko-prawosławnego na wyspach Patmos i Rodos. Druga sesja miała miejsce w 1982 r. w Monachium, a uwieńczeniem obrad stał się wspólny dokument Misterium Kościoła i Eucharystii w świetle tajemnicy Trójcy Świętej. Kontynuacją podjętego dialogu była w 1984 r. III  sesja, poświęcona sakramentom inicjacji chrześcijańskiej. Ich kontynuacją był zjazd w 1985 r. w Opolu, w  czasie którego uzgodniono treść wspólnego dokumentu, który został ratyfikowany w roku 1986 na IV sesji w Bari, poświęconej sakramentowi kapłaństwa i jego relacji do sukcesji apostolskiej. Dialog ten był zawieszany na prośbę strony prawosławnej i został wznowiony w 2000 r. po siedmioletniej przerwie. Obecnie dotyczy on prymatu biskupa Rzymu przed rokiem 1054 i po schizmie wschodniej.

Inicjatyw mających na celu wzajemne zbliżenie obu Kościołów nie brak także na gruncie polskim. Wystarczy wspomnieć Tygodnie Powszechnej Modlitwy o Jedność wszystkich Chrześcijan, dialog Kościoła katolickiego prowadzony z Polską Radą Ekumeniczną, do której należy Kościół prawosławny czy powołanie w 2001 r. Bilateralnej Komisji Katolicko-Prawosławnej.

Wszystkie przedsięwzięcia podejmowane na rzecz zjednoczenia się chrześcijan napawają nadzieją, że prawda o  Kościele jednym, świętym, powszechnym i apostolskim będzie potwierdzona życiem ponad podziałami wszystkich wyznawców Chrystusa. Przed wszystkimi ochrzczonymi stoi ogromne wezwanie, by pracować na rzecz jedności, bo przecież, jak stwierdził jeden z teologów ekumenistów, Karl Barth, wszyscy chrześcijanie, choć wierzą inaczej, to przecież w tego samego, Trójjedynego Boga, który objawił się w swoim Synu Jezusie Chrystusie, Drodze, Prawdzie i Życiu wszystkich ochrzczonych.

Ks. Radosław Kimsza

mak