W maju wybierzemy prezydenta. Jest to właściwy moment, by zadać zasadnicze pytanie: kim jest Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej w znaczeniu naczelnego organu państwa? Czy jest to organ istotny, czy może prawdą jest twierdzenie o „gospodarzu spod żyrandola”?

Prezydent RP ma wiele uprawnień w różnych sektorach funkcjonowania państwa. Jest najwyższym przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej, czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz jego nienaruszalności i niepodzielności terytorialnej. Prezydent reprezentuje państwo w stosunkach międzynarodowych, co należy rozumieć jako jego udział w ratyfikowaniu i wypowiadaniu umów międzynarodowych, o czym zawiadamia on Sejm i Senat. Mianuje i odwołuje pełnomocnych przedstawicieli RP w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych, a także przyjmuje listy uwierzytelniające i odwołujące akredytowanych przy Prezydencie przedstawicieli dyplomatycznych. Na arenie międzynarodowej i w kreowaniu polityki zagranicznej współdziała z premierem i ministrem spraw zagranicznych.

Prezydent posiada szerokie kompetencje w dziedzinie planowania strategii bezpieczeństwa wewnętrznego, jak i zewnętrznego, a także inicjuje działania związane z obronnością państwa i czuwa nad ich wykonaniem. Może zarządzić, na wniosek premiera, powszechną lub częściową mobilizację i użycie sił zbrojnych do obrony Polski. Jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie i w granicach określonych przez konstytucję. Prezydent na wniosek premiera postanawia o wprowadzeniu stanu wyjątkowego, a także użyciu sił zbrojnych RP w kraju i za granicą. Znaczenie tych norm jest bardzo aktualne w niestabilnej sytuacji międzynarodowej, kiedy groźba konfliktu zbrojnego wydaje się bardziej prawdopodobna niż uprzednio. Ze wszystkich naczelnych organów państwa Prezydent ma największe uprawnienia w zakresie obronności, jest on najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych RP, mianuje na czas wojny naczelnego dowódcę sił zbrojnych.

Warunkiem wejścia w życie każdej ustawy jest podpisanie jej przez Prezydenta. W ramach procesu legislacyjnego ma on trzy możliwości postępowania. Pierwszą i jednocześnie najczęściej stosowaną jest podpisanie ustawy, co kończy jej drogę legislacyjną. Drugim rozwiązaniem jest weto prezydenckie. Wówczas Prezydent odmawia podpisania ustawy i występuje do Sejmu z umotywowanym wnioskiem o jej ponowne rozpatrzenie. Sejm może weto Prezydenta odrzucić większością kwalifikowaną 3/5 głosów, w obecności połowy ustawowej liczby posłów. Jest to zatem bardzo potężna broń w rękach Prezydenta, która pozwala mu realnie wpływać na kształt prawa w Polsce. Wetowanie ustaw jest częstym zjawiskiem podczas kohabitacji, czyli współistnienia w ramach władzy wykonawczej Prezydenta i rządu z przeciwnych sobie frakcji politycznych. W Polsce zjawisko to miało miejsce przez 11 lat. Trzecią, ostatnią możliwością zachowania się głowy państwa wobec przekazanej mu ustawy jest prawo zwrócenia się do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie jej zgodności z konstytucją. Wówczas wejście w życie ustawy zależy od treści wyroku wydanego przez Trybunał.

Prezydent nominuje sędziów, profesorów i generałów. Powołuje trzech członków Rady Polityki Pieniężnej, powołuje i odwołuje członków Rady Bezpieczeństwa Narodowego, powołuje dwóch członków Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, wnioskuje do Sejmu o powołanie Prezesa Narodowego Banku Polskiego, a także powołuje i odwołuje Szefa swojej Kancelarii. Opiniuje kandydatury szefów wszystkich służb specjalnych.

Prezydent Rzeczypospolitej wydaje rozporządzenia, zarządzenia i postanowienia w zakresie realizacji pozostałych swoich kompetencji. To m.in. zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu, skracanie kadencji Sejmu w przypadkach określonych w konstytucji, inicjatywy ustawodawcze, zarządzanie ogólnokrajowego referendum, wnioskowanie do Sejmu o pociągnięcie do odpowiedzialności przed Trybunał Stanu członka Rady Ministrów, powoływanie Prezesów Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego, Trybunału Konstytucyjnego.

Ważną funkcją, jaką w ramach organów wykonawczych państwa pełni Prezydent, jest desygnowanie i powoływanie premiera i Rady Ministrów. Musi  w pierwszej kolejności brać pod uwagę większość sejmową, ale to on powierza rolę twórcy rządu premierowi, który ma w tej materii wolną rękę. W trzecim podejściu do powołania rządu, jeśli dwie poprzednie próby nie wyłoniły gabinetu, kandydat Prezydenta na premiera i zaproponowany przez niego rząd muszą uzyskać tylko zwykłą większość głosów potrzebną do przyjęcia wotum zaufania. Stało się tak w 2004 r., kiedy w ostatnim kroku, z poparciem głowy państwa, powstał pozbawiony zaplecza parlamentarnego rząd Marka Belki.

Kompetencje Prezydenta są nieproporcjonalne do jego olbrzymiego mandatu społecznego, pochodzącego z powszechnych wyborów ogółu narodu. Jednak twierdzenie, jakoby Prezydent był „strażnikiem żyrandola”, jest kompletnie nieadekwatne. Pod tym żyrandolem siedzi człowiek, który ma przed sobą stół zastawiony wieloma instrumentami kreowania polityki państwa. I tylko od cech charakteru głowy państwa zależy, czy z tych instrumentów rządzenia będzie umiał i chciał skorzystać. Decyzja, jaki to będzie człowiek, zależy od nas – wyborców, podejmiemy ją w maju 2015  r.

Tomasz Rzymkowski

mm